23. köhnə stalinist olmağıma baxmayaraq, onu vaxtı ilə müdafiə etməkdən çəkinməmişəm. bugün öldüyü (bəlkə də öldürüldüyü) gündür. üstünə yazılacaqlar olmalıdır.

teoriyalar hansı gücə sahibdirlərsə, onun ən az iki qatı qədər gücündə praktikaya ehtiyacları var. marksizmin teorik olaraq güclü olduğunu bilirik və bunun praktik versiyası necə olmalı idi? baxın, sovetlər birliyi sosializmin ən bərbad halıdır. polyaklar, latın amerikalılar belə onu idealogiya olaraq daha sərrast yaşadı və yaşamağa çalışır. burada sovetləri müdafiə etməyəcəm.
amma stalini mühakimə etməzdən qabaq, onu anlamaq lazımdır. yeraltı sığınaq planlamalarından, onun roosevelt və churchill əlaqələrinə qədər, o əlaqələrdən kollektivizm üçün nələr etdiyinə qədər, oralardan repressiyaya və onun səbəbləri, nəticələrinə qədər, oradan ikinci dünya müharibəsi və qalibliyinə qədər araşdırmaqda fayda var. heç kim asanlıqla stalinist olmur. çoxu demokrat genləriylə inkişaf edir.
şübhəsiz ki stalinin öldürdüyü 60 milyon insanın üstünə fikirləşmək olar. yəqin ki öldürülənlər üçün bu vəhşilikdir. mənim üçün isə vəhşilik deyil. humanist deyiləm. reallıqlar var. vəhşilik deyil deyirəmsə, haqq verirəm anlamına gəlməsin. bunlar politik manevralardır. tarixin iki üzlülüyü deyin. bilmirəm, adını hər nə qoyursunuzsa qoyun. tələblər hansı istiqamətə tərəf hərəkətlənirsə, onun ölüləri də olacaq, qələbələri də.
nəticə olaraq deyirəm ki, biraz məntiqli fikirləşək: 60 milyon ciddi rəqəmdir, amma artıq onların yerinə ağlayıb, qatillərini söymək yerinə; bunun niyə belə olduğunu fikirləşmək vaxtıdır. dünya o qədər böyüyüb, yox?
bir insanın ölümü drammatik, on insanın ölümü tragik, bir milyon insanın ölümü isə statistikadır - fikiri gürcü stalinə aiddir. siyasət isə statistikalarla maraqlıdır.