18. bir -biri ilə qarışdırılmaması gərəkən iki anlayış. qarışdırıldığı zaman ikisindən biri mütləq amma mütləq digərinin xeyrinə güzəştə gedəcəktir. nəticədə ya din təhrif olacaq ya da ki elm. bir çox din alimi xüsusən 20-ci əsrdə öz aləmlərində dini xilas etmək üçün pozitiv elmlərin gəldiyi elmi nəticələri dini mətnlərə tətbiq etməklə fərqinə varmadan dini ənənəni də təhrif etdilər. bu sadəcə müsəlmanlara aid deyil digər din nümayəndələri də bu metoda baş vurdular. islama gəlincə, adi bir misal verim. fransız maariflənmə hərəkatından sonra "elm, təhsil almaq, oxumaq" kimi şüarlar daha yayqınlaşmağa başladı. `oxumaq` anlamı əvvəllər var olsa da maariflənmənin fəlsəfəsini də daşıyaraq tamam fərqli bir məna çaları qazandı. o qədər yayğınlaşıb zehinlərə nüfuz edib ki, maariflənmə, aydınlanma kəliməsinin özü müzakirə obyekti olmayacaq bir anlayışa çevrilib. halbuki, aydınlanmanın yəni maariflənmənin özü, daxili məntiqi, sloqanları kifayət qədər problemləri ehtiva edir. bu barədə başqa vaxt danışacam. konkret misallar verərək bu entydəki məramımı ərz edim. məsələn bugün müsəlman dünyasında doxsanaltıncı surənin 1-ci ayəsi ümumilikdə belə açıqlanır ki, "bəs, islam özü oxumağa, təhsilə, elmə təşviq edən bir dindir. təsadüfi deyil ki, islamın birinci əmri oxumaqdır." ilk baxışda bu açıqlamada heç bir problem görsənmir. istənilən müsəlmana bu ayə belə açıqlansa, heç biri qalxıb buna etiraz etməz, nəinki etiraz etməz hətta "imanı belə artar". ancaq sual yaranır quranın nazil olduğu toplumda, ilk dövrlərdə, hətta qərbliləşmə hərəkatının müsəlman ölkələrində vüsət tapmasına qədər bu ayə necə anlaşılırdı? ondan da daha mühim sual, əksəriyyəti oxuma yazma bilməyən, çox ibtidai olub ancaq yazanın yaddaşında bir şeylər qalsın deyə istifadə olunan əlifbanın mövcud olduğu * ərəb əlifbası islamdan sonra inkişaf edib , dolayısıyla oxunacaq bir şeyin demək olar ki olmadığı ərəb toplumunda `oxu` əmri nə mənaya gəlir? yəni tanrı öz elçisinə `oxu` deyir, amma oxunacaq bir şey yoxdur. quran da hələ yoxdur ki, deyəsiz ki quranı oxu deyib. zira bu ayə quranın ilk ayəsidir. ortalıqda indiki anlamda bir quran yoxdur. bir qədər araşdırandan , qədim təfsirlərə baxandan sonra öyrənirsən ki, sən demə bu `oxu` əmri bizim indiki bildiyimiz mənada oxu yox `təbliğ et, yay` mənasına gəlir. `qələmlə öyrətdi` kimi söhbətlər də vəhyə dairdir. məsələ burasındadır ki, müsəlmanlar özləri bu `ilk anlamı` çoxdan unudublar. səbəbi müsəlmanların qərbin, fransız maariflənməsinin məntiqini fərqinə varmadan mənimsəmələridir. islamın ilk əmri `oxu`dur deməklə əslində maariflənmə, aydınlanma tərəftarlarının `oxu`sunu təsdiqləmiş olurlar. o `oxu` ki, orada nə tanrıya, nə isaya, nə də hər hansı bir müqəddəs kitaba ehtiyacın olmadığını nəzərdə tutur. o `oxu` ki, əslində müqəddəs kitabların özünə alternativ bir bilgi modeli olmağı iddia edir. beləkilə də hermenevtik bir dillə desək quranın mətnini oxumurlar, mətni oxuzdururlar. yəni zehinlərində var olan anlamı, ki bu anlam dediyim kimi qərb ideologiyalarının bombardımanı ilə `inşa` olunub, qurana dedizdirirlər. bunun nəyi pisdi deyilsə, pis odur ki, mətnin ifadə etdiyi əsl anlam buxarlanır, ən yaxşı ehtimalla `təfsir` deyə biləcəyimiz anlam `əsl anlamın` yerini tutur. nəticədə sən, məsələn pozitivistin dediyinin eynisini demiş olursan, hətta bilmədən pozitivist olursan, sadəcə dəlillərini qurandan gətirirsən. bu isə açıq aydın şəkildə təhrifdir. davam edəcəm.
edit: buradaki elm məfhumu ilə islamdaki elm məfhumu qarışdırılmamalıdır. elm deyərkən nəzərdə tutlan "science"-dır. zatən müsəlmanlar qarışdırdıqlarına görə problem çıxır.