38. aşağdaki fotoyla, təqribən iki həftə əvvəl, hüzünlü yay istilərinin hökm sürdüyü sonuncu bakı gecələrində rastlaşdıq.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1d/Kato_Svanidze_funeral.jpg

fotoda köhnə bir gürcü daxmasında stalinin ilk qadını, kato svanidzenin ölüsü yatır; və stalin katonun ailəsiylə birgə onunla son dəfə vidalaşır.
bilmirəm niyə? - amma bəzən belə olur, eynilə bu fotodaki sujet kimi dərindən təsirlənir və yaralanıram. stalinin bu fotoda 18 yaşı var. inqılabçı, marksist stalin sevdiyi ilk qadının meyiti qarşısında başı aşağıdır! görəsən nə düşünür? ailə üzvlərinin sifətlərinə diqqət kəsildikdə dərin kədər məni öz dünyasının ən dərinliklərinə aparır. ona - stalinə - 18 yaşımdaki hədsiz sevgimi və sonrasında ona qarşı soyumağımı bir - bir, xronoloji ardıcıllıqla gözlərimin qarşısına gətirir. stalin bu fotoda çox məyusdur, o, ilk və son dəfə başını aşağı əyir. stalin bu əlvidadan sonra çox uzaqlara yollanacaq. partiya üçün oğurluqlar edəcək, qətillər təşkil edəcək, çarizmin həbsxanalarına atılacaq, güllələnmədən xilas olub, 17 inqılabıyla birgə leninin yanında dayanıb, bir vaxtdan sonra iqtidar olacaq.
stalin qəhrəmandırmı, yoxsa milyonları güllədən keçirən qatilmi? bu tarixçilərin maraqlandığı sualdır - məni artıq bu tip polemikalar çəkmir; sadəcə onu görə, bilə bilirəm ki, hər şeyin, hər səbəbin varlığında dərin bir qırılma nöqtəsi yatır. bu qırılma nöqtələri həyatın fərqli periyotlarında, nə gülməli və çarəsizcədir ki - heç gözləmədiyimiz anlarda üzə çıxırlar. bəlkə də stalin üçün o qırılma anı bu son vidadaki boynu büküklükdür, bəlkə də deyil - bunu heç vaxt bilməyəcəyik; lakin bildiyimiz bir şey mövcuddur: stalin katodan sonra bu cümləni qurur: "onun ölümüylə birgə, içimdəki son duyğu da öldü"
çox hüzünlənirəm bu fotoya. çox sarsıcıdır.