12. *əziz alpoud*'un *həyatımın hekayətləri* adlı kitabında birinci respublikamız haqqında:

--spoiler--

...artıq azərbaycan cümhuriyyəti qurulmuşdu. ancaq təəssüf ki, türkiyə məğlub olduğuna görə ordusunu da azərbaycandan geri çəkməyə məcbur idi. bax belə, talesizliyimiz də bundan sonra başladı. türkiyəli qardaşlarımızın yerinə ingilislər məmləkətimizə girdilər... ingilis əsgərləri sərxoş olub xalqa sataşır, silah satırdılar. baş nazirimiz fətəli xan, ingilis tomsona göstəriş verərək geri çəkilmələrini istəyir... onlar da geri çəkildi.
dövlətimizin böyük bir çatışmayan cəhəti ali təhsil görmüşlərin azlığı idi. buna səbəb isə elmlə bağlı təhsilin rus dilində tədris olunması idi. türk dilində (azərbaycan dili nəzərdə tutulur) yazıb oxuyanların təhsil səviyyəsi aşağı idi. bunların dövlət idarələrində fəaliyyəti mümkün deyildi. təəssüf ki, bütün dairələr öz işlərini rus dilində görürdülər. bu vəziyyət "milli" olması lazım olan bir dövlət üçün çox pis nəticələr verə bilərdi, verdi də...
bir türk dövləti olduğumuz halda bakı'da küçə adları keçmişdə olduğu kimi rusca yazılı qalmışdı. azmış kimi rus çarı'nın türk düşməni olan generalı sisyanov'un heykəli də bakı'da bir parkda qoyulmuşdu. o biri tərəfdən başçı olmağa can atan hər kəs bir partiya qurmaq həvəsində idi. azərbaycan'ın son günlərinə yaxın ölkədə 18 partiya mövcud idi.
ruslar məmləkətimizi sakit yaşatmaq niyyətində deyildilər. məmləkətimizə ruslar, rusiya'da təlim görmüş gözəl rus qızlarını cəlb etməklə işə başladılar. bunlar xidmətçi kimi bütün dövlət və azərbaycan'ın say-seçmə insanlarının evlərinə girməyə müvəffəq olurdular. bu arada, yəhudi qızları da rusların göstərişi ilə bakı'ya gəlirdilər. müstəqilliyimizə qəsd üçün ruslar hər iki millətdən istifadə edirdilər.
...məmləkətdə vəziyyət ağırlaşırdı. nəsib bəyin lider olduğu "türk ədəmi mərkəziyyət federalist partiyası" *məhəmməd əmin rəsulzadə*'nin "yeni müsavat" partiyası ilə birləşərək iş başına keçmişdi, məclisdəki çoxluq ona məxsus idi. bu məclis həqiqi seçki əsasında toplanan bir məclis olmadığından, millətimizin həqiqi fikrini də təmsil etməkdən çox uzaq idi. seçki olacaqdı amma rus ordusu buna imkan vermədi.
1920'ci ilin aprel ayında türkiyəli baha səid adlı zabit və onun hərbi dəstəsi ölkədə təbliğat aparırdı ki, güya rus ordusu azərbaycan'a daxil olaraq, türkiyə'nin köməyinə gedəcək. bunun doğru və ya səhv olmasını dərk edə bilmədim. amma ölkədə belaruslar, yəhudilər, ermənilər hamısı əl ələ verərək respublikamızı dağıtmağa can atırdılar.
...28 aprel sübh çağında məclis fövqəladə iclas çağırıb və idarəçiliyi yerli kommunistlərə verməyi müzakirə etmişdi. hakim partiya iqtidarı kommunistlərə vermişdi. nəticədə, vətən xainlərin əlinə keçmişdi. şayiə yayılmışdı ki güya kommunistlər hakimiyyətə gəlmiş və rus ordusunu özlərini qorumaq üçün ölkəyə çağırmışdılar. sözdə, azərbaycan müstəqil olaraq qalacaqdı, sadəcə rejim dəyişəcəkdi. bu yalana inananlar da var idi... türkiyəli əsirlərdən yaradılan baha səid'in ordusu da kommunistlərin tərəfinə keçmişdi.
...rus ordusu bakı'ya daxil olandan sonra bizimlə üzbəüz evdə rus qadın mənə "axır ki, rus çəkməsinin qoxusu duyuldu!" demişdi. lakin rusların təşkilatı yerləşmək üçün ev axtaranda bu qadını evindən atdı. məndə ona "necədir rus çəkməsinin iyi duyulurmu?" dedim.
ertəsi gün milli məclisə getdim. dirəyində, hələ də yellənən üçrəngli bayrağımıza baxanda məni ağlamaq tutdu. vətən xainləri hələ də onun kölgəsindən xalqa yalanlar söyləməyə davam edirdi. artıq iş işdən keçmişdi, türkiyə'yə yardımdan bəhs edən yox idi.
bir dəfə milli məclisin binasına girdim. əsas məqsədim endiriləcək bayrağımızı gizlincə götürüb saxlamaq idi. lakin etibar ediləcək kimsə yox idi. binanın tirinə çıxmağa imkan yox idi. aşağı enəndə, məclis küçəsindən keçən rus hərbi dəstəsinə baxdım. sanki quldur sürüsü idi. ac, yalavac, səfil, cır cındır geyimdə...
ölkədə qıtlıq yaşanırdı. mağazalar bağlanmışdı, çörək növbəsi yaranmışdı. azərbaycan'ın sərvəti olan neft rusiya'ya daşınırdı. ölkədə lampa yandırmağa yanacaq tapılmırdı...

--spoiler--