93. islam dininin müqəddəs kitabı, müsəlmanlar üçün xatırladıcı, məhəmməd peyğəmbərə gələn vəhylər toplusu və tanrının son mesajı. sonradan yazıldığı yaxud dəyişdirildiyi iddia olunur. lakin əlimizdə olan sübutlara əsasən peyğəmbərin dövründə olan səhabələrdə quranı yazır və yayırdı. qədim qayaların, sümüklərin üzərində yazılmış ayələr var. eləcədə başdan ayağa möcüzədir. necə olurdu ki 1400 il əvvəl yaşamış çöl ərəbi keçmiş qədim hadisələr haqqında yazır, sonradan təsdiqlənmiş elmi faktlardan məlumat verir və gələcək müharibələrdən, zəfər yaxud məğlubiyyətlərdən xəbər verirdi? onun nə savadı, nə də dünya görüşü var idi. yazma oxuma belə bilmirdi. heç şübhəsiz bu kənardan ona təsir edən qüvvənin təsiriylə, vəhylə olurdu. birdə belə şey var ki bəziləri düşünür ki, quranda hər şeyin təlimatı detallarına qədər verilməli imiş. gülməlidir. anlamırlar ki quran kainatın kullanım kılavuzu deyil. tanrı göydən quranı hazır paketdə hər şey içində yazılmış qanun kitabı kimi göndərməyib. müxtəlif zaman aralığıyla, yavaş-yavaş vəhy olaraq endirilib. bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır ki tanrının dili insan tərəfindən tam aydın anlaşıla bilməz. insan beyni tanrının sözləri qarşısında acizdir. müəyyən limitdə tanrının mesajı keçmiş kitablardakı kimi quranda da ifadə olunmağa çalışılıb. quran düşünməyə sövq edir. tanrı haqqında, onun möhtəşəmliyi, insanın onun qarşısındakı zəifliyi və insanın iç dünyası. insanlar tənbəldir. bizi heyvandan fərqləndirən, verilmiş ən böyük nemət olan düşüncədən istifadə etmirlər. təkcə quranı oxumaqla nəsə anlamaq qeyri mümkündür. tanrı, yaradılış və kainat haqqında fikir yürütmək məntiqsizdir. digər müqəddəs kitablar (incil, tövrat və s.), qədim dinlər, mifoloji hekayələr və fəlsəfəyə nəzər salmaq lazımdır. çünki hamısı bir biriylə bağlantılıdır. biri olmadan digərinə kortəbii inanmaq özünü aldatmaq deməkdir. qədim dinlərdə olan tanrı təsəvvürləri, ilahi mesajlar haqqında oxuduqda quranın nə demək istədiyi anlaşılır. bir növ quran keçmişdə baş verənləri araşdırmağa, axtarmağa sövq edir. özü belə bunu deyir. "özünüzdən əvvəlkilərə baxın, sizdən əvvəlkilər, yer üzünü gəzin dolaşın və s." kimi ayələr. çoxları başa düşmür. ya da anlamaq istəmirlər. qurani kərimə sehrli bir cisim kimi baxırlar. evdəki ən hündür yerə qoyulur, əl vurmağa qorxulur və ölülərə oxudulur. kaş ölülərə oxutduqları qədər özləri də oxusaydılar. çünki ölüdən çox diriyə lazımdır tanrının son mesajı.