8. sabahattin alinin kuyucaklı yusuf ve içimizdeki şeytanla beraber üç romanından biri..eslinde kürk mantolu madonna roman üçün olduqca kiçik, hekaye üçün ise olduqca uzun qalır, bu sebeble onun üçün esasen novella (kiçik hecmli roman) deyirler..
bir eşq romanıdır, lakin esasen ağladan cinsden deyil bir qeder de düşündüren cinsden. en azından menim üçün bele olmuşdu..duyğu yüklüdür, beli, lakin eşqin anlamını, deyerini ehtiva eden düşünceler de az deyil eser içinde..
eseriiki qisme ayıra bilerik: ilk ve giriş qismi sayacağımız ve menim üçün daha deyerli olan bölümde insanlararası münasibetlerden behs edir. ikinci qisimde ise bir insanın hezin hekayesi, eşqin timsalında ele alınır. ne sebeble ilk qisim menim üçün daha mühimdir, çünki o sehifelerde insanlarda görmediyimiz ve ya görsek de anlam vere bilmediyimiz xüsusiyyetlerden behs edir..bunu sadece eserin qehremanı raif efendi timsanlında düşünmeyin. eseri neql edenin özünün kiçik hekayesi de maraqlı idi: işsiz ve maddi anlamda mehrum qalınan günlerde etrafdakıların bize nece münasibet gösterdiyi, destek çıxdığımı yoxsa, iqtisadi ve ya sosial statusundan istifade ederek bizi ezdiyimi kimi nüanslar. ve bir insanın varlığı..varlığı hiss edilmeyeck bir insanın varlığı..ve etrafımızın bu insanlarla dolu olduğu gerçeyi..
eserin ikinci qismi ise tam bir eşq hekayesidir: duyğulandırdı elbette, belke bir miqdar göz yaşı da tökdürdü, feqet daha çox suallar buraxdı arxasında..türk edebiyyatına mexsus minlerce roman içinde kürk mantolu madonna ne sebeble en zirvede qalmağı bacarıb? türk insanın eşqe verdiyi deyerle mi? ve o eşqe ki orada iki neferden biri deli kimi deyil, gayet ağlı başında sevdiyini söylemişti: beli kürk mantolu madonna idi bu ve raif efendiye tam da bele demişdi: seni seviyorum..deli gibi değil, gayet aklı başında olarak seviyorum..bu madonna heyatı boyu aşiq olacağı birinin qarşısına çıxmasını gözlemiş, bütün o cazibesi ile kişilerin istediyini elde etmeye alışmış dominantlığına qarşı gelmiş ve onu qadın olaraq deyil bir insan olaraq sevecek, qadınlıq namine heç bir şey gözlemeden sevecek birini istemiştir heyatında: lakin bu doğurdan da raifdirmi? maria puder uzun müşahidelerin, cereyan eden hadiselerin ve belke de qelbin sesinin tesiri ile gözlediyi insanın raif olduğuna qerar verir. maria puderle altı üstü eyni yaşda bir qadın olaraq men ise deyirem ki yox, maria bu raif deyildi.. raif senin tebietine göre çox durğun, fazla utanqac, senin deli dolu hallarına göre olduqca çekingen bir xarakterde idi.o senden xarakterinin eksik qalan yönlerinin tapa bilmişdi, feqet sen onda axtardığın keyfiyyetleri tapa bildinmi? biz qadınlar teessüf ki çox vaxt bele zenn edirik, ve ya daha doğrusu özümüzü bir miqdar bele zenn etmeye/hiss etmeye mecbur edirik..merhemet hissimiz göz göre göre ağlımızı yatışdırır, sakinleşdirir, hislerimizi yönlendirmeye başlayır..
raif efendiye gelince düşünce ve duyğuları olduqca zengin lakin içindekileri herekete keçirmekde passif qalmış bir şexsiyyetdir. eser boyunca bir çoxumuzun ona üreyi yandı, bu çox tebii ve insan olmanın getirdiyi bir empatiya hissidir. lakin mesuliyyetsizlik heddine çatan bu hereketsizliyin getirdiyi facielerin tek mesulu ele o insan özüdür..elexsüs bu bir exlaq meslelesi ise..eserin sonunda boğazım düyünlenmiş halda gözlerimle cümleleri qovalarken o an:
heyatını mübaliğesiz yoluna feda ettiyin maria puderden sene qalan tek xatire-qızının üçün heç ne etmemeyin..onun ardından getmemeyin, o qatarın arxasından qaçmamağın, onu axtarıb tapmamağın, yanına almamağın, maria puderle olan bağını-gerçek bağını heyatın merhemetsiz qollarına buraxmaxın..bir ata olmanın getirdiyi exlaqi öhdelikleri bir yana qoysaq bele aşiq olduğun, heyatının son on ilinde bir an bele unutmadığın bir qadının seninle arasındakı bağı ve belke gözlerini heyata yumarken sene emanet etdiyi bir canı yad insanarın arasına buraxmağın..
ve şerhimi maria puderin sözleri ile bitirmek isterdim: - ahh, raif..
doğurdan da bir personaj olaraq sene ne derinden qezeblenmek, ne de tamamen haqq vermek mümkün olur..
18. iki hissəyə ayrıla biləcək, türk ədəbiyyatının ən yaxşı romanlarından biridir. raif efendinin həyatından danışılan notlardan ibarət kitaba qədər olan hissə məncə ən mükəmməl yerlərindən biridir. başlar-başlamaz içində olduğum sistemin poxluqlarını göstərən amma növbəti hissəsi ilə ilk bölümdən kənara çıxaraq raif efendi və maria puder arasında keçən münasibətləri qələmə alır. ilk hissədə diqqətimdə qalan notlar :
nedense, hayatta bir müddet beraber yürüdüğümüz insanların başına bir felaket geldiğini, herhangi bir sıkıntıya düştüklerini görünce bu belaları kendi başımızdan savmış gibi ferahlık duyar ve o zavallılara, sanki bize de gelebilecek belaları kendi üstlerine çektikleri için, alaka ve merhamet göstermek isteriz.
dün akşam beni yolda otomobiline alan mektep arkadaşımla, on iki saatten biraz fazla bir zaman içinde, aramızda ne kadar büyük bir mesele hasıl olmuştu! insanlar arasındakı münasebetleri tanzim eden amiller ne kadar gülünç, ne kadar dıştan, ne kadar boş ve bilhassa asıl insanlıkla ne kadar az alakası olan şeylerdi...
ikinci hissə başlarkən hələ də kürk mantolu madonnanın həyat yoldaşı olduğunu düşünərək səhifələri çevirərəkən raif efendinin insanlara qoyduğu diaqnozlar nə dərəcə doğru idi. lakin ilk bölümdəki gözləntilərimin yüksəlməsi bu bölümə olan adaptasiyamı pozdu və demək olar alt-üst etdi.
herkesin almanya'yı kurtarmak için kendine göre bir fikri vardı. fakat bütün bu fikirler hakikaten almanya'ya değil, her birinin kendi şahsi menfaatlerine bağlıydı...
ikinci bölümün başlarında olan bu hissə ən bəyəndiklərimdəndir. söhbət sadəcə almaniyadan getmir, bütün ölkədə yaşayan və hər ağızdan fikir çıxardan insanlardan gedir. həqiqətən də hər birimiz öz mənfəətimiz üçün bir şeylər düşünüb başqasının yaxşısılı haqqında narahat olduğumuzu iki üzlülüklə ifadə etmirik mi ?
1. türk yazıçısı sabahattin alinin şedevr əsəri.. həyatı boyunca çox az yazan sabahattin ali elə təkcə bu əsərlə də yaddaşda qalıb. raif bəyin məhv olmuş həyatı və madonnanın sevgisi. raif bəy və maria püder.. bu əsəri ilk dəfə bir gecəyə oxudum, o qədər təsirlənmmişdim ki, səhəri gün ikinci dəfə oxumuşdum. çox çox gözəl və ürəkdən yazılmış bir əsərdir. sanki yazıçı özü bu hadisələri yaşayıb. türk ədəbiyyatı 20ci əsrdən formalaşıb. yəni zəngin romançılıq ənənələri yoxdur və türklərdə bir tolstoy və dostoyevski olmayıb,di gəl ki,20-ci əsrdə yaznlar elə yazıblar ki,sanki bunların dədə-babası tolstoy,dostoyevski,balzak olub. yəni yazmaq işinə çox ciddi girişiblər. son olaraq onu deyim ki,sabahattin alini sərhədi keçərkən öldürüblər və milliyətçilərin öldürdüyünü deyirlər (və ya fanatik dindarların) . bir dostum demişdi ki,sabahattin ali öldükdən sonra onun cibindən bir kağız tapıblar. kağızda yazılıb ki,maria puder ölmədi... indi bu cümlə sizə maraqlı gələcək və gedib oxuyacaqsız,həqiqətən də maria puder ölübmü,ölməyiibmi...
4. "türk ədəbiyyatı 20.ci əsrdən formalaşıb" kimi səhv yargı cümləsini hansı əsaslara dayandırılaraq yazıldığını anlamış deyiləm?! bütün xoş məramımla yazarın bu cümləni yazarkən diqqətsiz davrandığını düşünmək istəyirəm...çünkü, bu iddianı ortaya atmaq üçün ən azından tanzimat dönemi ədəbiyatından, edebiyat-ı cedide, yəni servet-i fünün ədəbiyatından xəbərsiz olmaq gərəkir, hələ divan ədəbiyyatını demirəm...roman janrının türk ədəbiyyatına girməsi tanzimat dönemində edilən intensiv tərcümələr yoluyla başlayır ki, bu dönemin de başlanğıcı 1860-cı illərə təsadüf edir... israil əsilli kültür nəzəriyyəçisi itemar even-zohar'ın çoxlusistem (polysystem) nəzəriyyəsinə görə ədəbiyyat sistemi durağan vəya qeyri-məhsuldar halda olduğu zaman, tərcümələr yoluyla ədəbi sistemə tanış olmayan janrlar sistemə daxil olur...bu da yuxarıda bəhs edilən fenomeni açıqlamaqda tamamilə yerinə düşür...
dediyim kimi, yuxarıdakı cümləni yazmaq koskoca halid ziya uşaklıgilləri, ahmet mithat efendiləri, hüseyin rahmi gürpınarları, namık kemalları və adını sadalamadığım yazarları yox saymaq deməkdir...üstəlik bu yazarların bir qisminin həyat və yaradıcılığı müstəqillikdən sonra müasir azərbaycan ədəbiyyatı dərsliklərinə salınmalarına rəğmən...
11. çox yaxın bir dostuma benzeyen mert fırat terefinden film adaptasiyası çekilecek roman...filmin çekilişlerine 2017-ci ilde başlanacağı gözlenilir...
5. bir neçə gün əvvəl bitirdiyim əsər. bəzi hissələri təkrar getdiyi üçün sıxıcı gələ bilir. əsas önəm kəsb edən hadisələrin təsvirinə az yer verilib. amma mövzu yaxşıdır. bu gün əksəriyyət sevgili axtarır, yanında biri olsa bəs edər, olmasa depressiya. axtardıqları, ehtiyac duyduqları o insan belə deyil, o insanı sevmirlər də. sadəcə həmin insanı sevməyi sevirlər. əsərdəki raif-mariya xəttindəki kimi, ehtiyac duyduqları sırf bir-birləri olan, nə cür olur olsun fərq etməz-dost, sevgili, hər hansı bir şəkildə varlığını istəyən insanların haqqı var yoxluğunda hüzn yaşamağa..
15. atatürkü hicv elədiyinə görə həbs edilən, bir türkçü tərəfindən döyülərək öldürülən sol meyilli ədib sabahattin alinin romanı. burjua həyatını ümumiyyətlə meşşanlığı tənqid edən yazardır sabahattin ali. kürk mantolu madonna əsəri şah əsəri sayıla bilər. həbsdə olduğu müddətdə yazdığı heca vəznli şeirlər 60-cı illərdən sonra alovlanan türk sosialist hərakatının məğlublarının laylasına çevrilmişdi. ahmet kaya da yazarın birçox şeirinə mahnı bəstələyib. edip akbayramın oxuduğu "aldırma gönül" mahnısı birçox filmin əsas mahnı parçası olub. bir də heçyerdə tam mətninə rast gəlmədiyim bu misraların müəllifidir:
görmek istersen denizi
yukarıya çevir yüzü
deniz gibidir gökyüzü
9. oxuyarkən, kitabın sonluğunun daha da təəcüblü gözləyirdim. gözləntilərimi o qədər yüksəkdə tutmuşdum ki, kitabı bitirdikdə elə bu ? dedim. çünki, müəllif o qədər gözəl hər kəsi analiz etmişdiki, hər xarakterin ətrafımda olduğuna inana bilirdim. belə primitiv bir sonluq məni üzmüşdü. daha çox kitab bitdikdə sonra şok yaşamaq isdəyirdim.
içərik olaraq kitab hər şeyi çox uzatdığına görə bəlkə sıxıla bilərsiniz. bəzi yerlər hədinnən artıq şişirdilib. kitab pis kitabdı demirəm. ancaq bir növ mənə muasir türk seriallarını xatırlatmışdı. dediyim kimi, sonluğu olduqca klişe gəldi. kitab vaxt itkisi deyil ürəknən oxuya bilərsiniz.
13. 5-ci sinifdə oxuyub təsirindən uzun müddət çıxa bilmədiyim əsər. o vaxtlar hamıya məsləhət görürdüm, ətrafımda çox adamın xəbəri yox idi. sonra hamı başladı oxumağa, internetdə kofe ilə şəkilləri paylaşıldı. yəni o çox sevdiyim kitab bizim universitetə təzə daxil olub özünü kitabsevər göstərməyə çalışan, romantik qızlarımızın sevimlisinə çevrildi.
20. Son illərdə daha populyar olan bu romanı bir də psixoanalitik ədəbiyyatla analiz etsək, Türkiyədə qərbləşmə krizinin ( dünyada modernləşmə) ən diqqət çəkən ifadə tərzində yazılan romanlardan biri olduğunu görürük. bu baxımdan Kürk mantolu Madonna cinsiyyət rollarının paradigmatik dəyişiminin romanıdır eyni zamanda və çox dərin sembolizmə sahibdir. mövzunu Qısa tutmağa çalışacağam.
Yazıldığı illərdə böyük ehtimalla çox da anlaşılmayan bu tərəfləri indiki dövrdə cinsiyyət rollarının daha çox gündəm olduğu,kanonik dəyişməz dogmaların sarsıldığı bir zamanda hər kəsin "nə qədər gözəl bir eşq hekayəsi" dir kimi oxumasıyla çox dayaz qaldığını göstərir.
Yazar romanda Türkiyədə baş verən bir çox siyasi çaxnaşmadan sonra Cumhuriyətə (respublika) çevrilməklə (modernləşmə) kişilərin toplumda bir növ kastrasiya,empotans olunmasından şikayətlənir. Romanda baş qəhraman Raif bəy əzik,qorxaq ailəsində belə heç kəsin ciddiyə almadığı biridir. Anası ölən qəhrəmanımızı fabrik sahibi olan atası (Osmanlı imperiyası) gələcəkdə ailə biznesinin başına keçməsi və təcrübə toplamağı üçün almaniyaya Berlinə ( qerb/modernləşmə) göndərir. Dövrünün berlini dəhşət liberal, kişiliyin (obraz) itirildiyi, cinsiyyət rollarının ən qarışıq olduğu dünya paytaxtıdır. Bəlkə Bu səbəblə də qısa müddət sonra veymar cümhuriyyətinin ardınca radikal ata fiquru olaraq Adolf ( faşizm) ortaya çıxacaq ki, bütün bu boşluqları doldurmaqla, itirilmiş kişi obrazını geri qaytarmağa çalışacaq.
Romanda atasının tapşırığı bir yana, muzeydə gəzən, anasını itirmiş Raif bəy ,kürk mantolu Madonna tablosunu görür və aşiq olur. Kürk ovçu və toplayıcı'lıqdan əlavə freydə görə oedipal kişidə ananın cinsiyyət orqanının ilk təəssüratını xatırladır və bu kürk mantolu Madonna edebiyat tarixi baxımından Leopold von sacher masoch un (mazoxistmin isim atası) yazdığı kürk mantolu veneraya bir göndərmədir.(burada kafka'nın Gregor samsa'sının da otağında kürklü qadın resmi olduğunu xatırladım)
Təbiətdə kişi obrazı qadını qoruyan, rəsmi uşaq dünyaya gətirməklə nəsil artıran, hətta təbiətə belə yön verən tərəfləri ilə sadizmə meyillidir. Yazar Leopold venera romanında bir kişi xarakterin bir qadına " mənim dominam olacaqsan və alçaldacaqsan" kimi bir sözlərindən sonra sadizmin əksi olan mazoxist terminini ədəbiyyata qatır. Yazarın 19 cu əsrlərdə yazdığı bu romanında qərbin artıq çoxdan modernləşmə adıyla 2500 illik ata fiqurundan sıyrılıb anaya üzünü çevirən kişi obrazı oedipal repressiya yaşayaraq mazoxizmə,dandyizm,hedonizmə meyilliliklə toplumda uzun müddət geri planda qalan ana tanrıça fiquru'nun güc qazanmasını göstərir. Bunun son xəbərçisi tanrı (ata) öldü deməklə Nitşe idi. Dorian Gray in sonsuz gənclik dediyi ,ana bətnində əbədi olaraq polymorph perverse çevriliş arzusu eynilə Raif bəyin də arzusudur. Raif bəyin timsalında Madonna rəsminə vurulmağı qəhrəmanın itməsi və artıq kişinin bir işə yaramamasına bağlanır.
Dünya tarixində 1848 lərdən sonra avropada bütün böyük güclər (imperiyalar) arasında gerginlik və savaşlarla çarlıq lar, imperiyalar və Osmanlı da daxil olmaqla dekadans yaşayır.Bununla da çöküş o zamana qədər olan dəyər və məna itkisi"modernləşmə"ni getirir və eyni zamanda sənayeləşmə ilə bərabər qadınlar (ana fiquru) "demokratik hüquqlarla" toplumda,sosyal heyatda ön plana çıxmağa, seçilmə və seçmə, ədəbiyyatda da boy göstərməyə başlayır. bunun təsiriylə şüuraltı olaraq "maço"kişi xarakterinin çox gerilərdə qaldığını anlayan Kişi yazarların əlində isə ədəbiyyat daha travmatik hal alır.
- ..kitabı okurken geçen 2 saatin ömrümün bir çok senelerinden daha dolu, daha ehemiyyetli olduğunu fark edince insan hayatının ürkütücü hiçliğini düşünür ve yeis (ümitsizlik) içinde kalırdım..
-seni seviyorum, deli gibi değil gayet aklı başında olarak seviyorum...
-bu gecenin hatıraları onlara hayallerimle bile dokunmaktan ürkecek kadar kıymetlidirler...
19. yarısına kimi dözmüşdüm, daha doğrusu qızla qarşılaşan hissəyə qədər. tipik türk seriallarından daha fərqli gəlmədi nəsə.
hətta raifi oxuyanda gözümün qabağına yaprak dökümündəki ali rıza düşürdü
17. 20. əsrin ortalarına qədər türk dilinin bizim dilə nə qədər yaxın olduğunu göstərən roman. əslində novella demək daha doğru olar hərhalda. bu da daha çox türk dilindəki farsca sözlərin çoxluğundan qaynaqlanırmış hərhalda. biz olduğu kimi saxladıq bu sözləri ancaq türklər 'türkçələşdirmək' yolunu tərcih etdilər.
6. kitaba başlayanda ön yargım var idi.digər overrated kitablardan fərqsiz sanırdım.3 saata bitirdim amma 3 ay təsirində qalmaq olar.
--spoiler--
niçin bunu anlamaktanbu kadar kaçıyor ve insan dedikleri maahluku anlaşılması ve hakkında hüküm verilmesi en kolay şeylerden biri zannediyoruz? niçin ilk defa gördüğümüz bir peynirin evsafı hakkında söz söylemekten kaçtığımız halde ilk rastgeldiğimiz insan hakkında son kararımızı verip gönül rahatıyla öteye geçiveriyoruz?
)