+39 əjdaha
1. 1963-cü ildə tanzaniyada ilk baxışdan sadə görünən, ancaq elmi cəhətdən heç bir izahı olmayan bir hadisə baş verir. lisey şagirdləri isti su ilə şəkəri bir-birinə qarışdıraraq soyuducuya qoyur və beləliklə, dondurma alırdılar. bir gün belə təcrübələrdən birində erasto mpemba adlı lisey şagirdi hazırladığı isti süd və şəkər qarışığını soyutmağa macal tapmamış tələsik soyuducuya qoyur. az sonra dondurmaları soyuducudan çıxaranda mpembanın gözü kəlləsinə çıxır. çünki onun isti şəkildə soyuducuya qoyduğu süd və şəkər qarışığı digər şagirdlərin soyuq şəkildə soyuducuya qoyduqları süd və şəkər qarışıqlarından daha tez donmuşdu. üstəlik, bu süd və şəkər qarışığının dadı da digər süd və şəkər qarışıqlarından fərqlənirdi. bundan heyrətə gələn mpemba "təcrübəsini" bir neçə dəfə də təkrarlayır və hər dəfə də eyni nəticəni alır. nəhayət, mpemba hadisəni müəlliminə danışır. ancaq müəllim təbii olaraq buna etiraz edir və belə bir şeyin mümkün olmadığını bildirir. nəticədə, mpemba susmağa məcbur olur.eyni il mpemba tanqa adlı şəhərdə dondurma hazırlayıb satan dostu ilə qarşılaşır. dostu da dondurmanı tez hazırlamaq üçün isti süd şəkər qarışığını soyuducuya isti şəkildə qoyduğunu deyir.
yenidən məktəbə qayıdan mpemba bir müddət su və su ilə bağlı biliklərlə tanış olur. hətta sir isaac newtonun su ilə bağlı açıqlamaları belə mpembanı qane etmir. çünki newtonun məsələ ilə bağlı açıqlamaları reallıqla tərsmütənasib idi. mpemba newton kimi bir alimin nə üçün belə bir səhvə yol verdiyini heç cür başa düşmür. bu hadisə mpembanı o qədər təsirləndirmişdi ki, bir dəfə o, bu barədə fizika müəllimindən də soruşur. fizika müəllimi isə mpembanın xəyalpərəst olduğunu düşünür.
1969-ci ildə tanınmış fizik, professor denis osbornun liseyi ziyarəti mpembanın əzablarına son qoyur. belə ki, mpemba isti suyun adi sudan daha tez donması barədə təcrübələrini osborna da danışır. osborn əvvəlcə hər şeyi dərindən ölçüb-biçən mpembanın sözlərinə inanmır. ancaq onun təkidlərindən sonra osborn assistentlərinə laboratoriyada təcrübə aparmaq barədə göstəriş verir. assistentlər də təcrübə nəticəsində isti suyun adi sudan daha tez donduğunu görürlər. ancaq osborn: "istədiyimiz nəticəni alana qədər təcrübəni təkrar edəcəyik",- deyir. təkrar aparılan təcrübələr də eyni nəticəni verir. artıq mpemba da, osbornda hadisədən tam əmin olurlar.
şəhərə qayıdan professor, mpembanı da özü ilə aparır və onu istedadlı bir şagird kimi öz himayəsinə götürür. isti suyun adi sudan tez donması barədə osbornun açıqlamaları beynəlxalq aləmdə böyük hay-küy qoparır. ən çox da ona görə ki, buna görə qədər heç bir fizik bu adi hadisəyə diqqət yetirməmişdi. hətta, ən tanınmış fiziklər belə isti suyun donması üçün, əvvəlcə, onun adi su səviyyəsinə gələcəyini, bundan sonra donacağını sübuta ehtiyac olmayan bir fakt kimi qəbul etmişdilər.
ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, dünyanın bütün fizikləri bu hadisəni tədqiq etməklə məşğuldurlar. ancaq bu günə kimi hadisənin necə baş verdiyini heç kim izah edə bilməmişdir. beləliklə fizikaya "mpemba effekti" adı ilə daxil olan isti suyun tez donmasının səbəbləri üzərində qızğın araşdırmalar davam edir.
bəs nə üçün tanınmış fiziklər ilk baxışdan adi görünən bir hadisə ilə bu qədər məşğul olurlar? ona görə ki, isti suyun tez donmasın sirrinin açılması təbiətdə bizə məlum olmayan bir çox sirli hadisələrin açılmasında əvəzsiz rol oynaya bilər. məsələn, ehtimallara görə, hazırda bir neçə kilometr buz qatı altında yatan antraktida bir vaxtlar afrika kimi isti bir qitə imiş. bu qitədə on min illər bundan əvvəl, hələlik, elmə məlum olmayan yüksək sivilizasiyaya malik insanlar yaşayırmış. asteklərə aid qədim kitablarda və xəritələrdə də antraktida qitəsi yaşıl bir qitə kimi qeyd edilir və orada bir göz qırpımında ulduzlara uçub getməyi bacaran insanların yaşamasından bəhs edilir.
bəs necə olub ki, belə yüksək sivilizasiyaya malik qitə qısa bir vaxtda qalın buz qatları altında qalıb. bax, bu sirri tapmağın yeganə yoluisti suyun tez donması ilə əlaqədar prosesin izah edilməsi ola bilər. fiziklərin bir hissəsi isti suyin adi suya nisbətən daha tez donmasının səbəbini onun daha tez buxarlanması və kütləsini daha tez itirməsi ilə izah etməyə çalışırlar. çünki kütləsi az olan su daha tez donma qabiliyyətinə malikdir. ancaq təcrübələr göstərir ki, bu da isti suyun daha tez donmasının səbəblərini izah etmək üçün kifayət deyil. belə ki, isti qabda ağzıörtülü şəkildə soyuducuya qoyulan isti su da eyni dərəcədə sürətlə donur. beləliklə, məlum olur ki, isti suyun buxarlanma hadisəsi nəticəsində tez donmasının izahı reallıqla uzlaşmır.
digərləri mpemba effektininin səbəbini isti suda olan qazlarla əlaqələndirməyə çalışırlar.
denis osborn elmi araşdırmalarında yazır:" biz isti suyun tez donmasının səbəbini aça bilsək, onda kainatda baş verən bir çox sirlərə açar tapılacaq. çünki qalaktikada baş verən bütün proseslər isti ilə soyuq suyun müxtəlif şəraitlərdə özlərini necə aparmasından asılıdır".