7. sufizm dedikdə cəlaləddini-i rumi'dən başlayaq c minor notlarla:
"bu gece yine sema, sema, sema
akla veda, veda, veda"
gələlim rumi'yə.rumi ilə tanışlığımız bir neçə əsr bundan öncəsinə dayanır.yaxşı xatırlayıram konya'da moizə verməyə gedərkən yaranan qarmaqarışıqlığı.qısaca desək,bu gün mühitimizə təsir edən 3 səmavi dini birləşdirən yeganə adam idi.çünki onu dinləməyə hər dindən, hər məzhəbdən insanlar gəlirdi.rumi dini gözəl qavramışdı amma dindəki mistikanı ona təbrizli şəms (əslində şəmsəddin) öyrətdi.
"şəriət deyir ki:səninki sənin, mənimki mənim
təriqət deyir ki:səninki sənin, mənimki də sənin
mərifət deyir ki:nə səninki var, nə də mənimki
həqiqət deyir ki:nə sən varsan nə də mən"
nietzsche ilə olan söhbətlərimin birində bu qədər nihilist olmağın rumi'dən gəldiyini ağzından qaçırmışdı.
şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət dördlüsünü bilirdi.amma çatışmayan tək şey al-ghazali'nin dediyi kimi:"sufizmin fikir yürütməkdən deyil, hissiyatdan ibarət olması"idi.yəni qısacası sufi qəlbi lazımdır, bunları qavramaq üçün.
"insan danışan qurandır"
şəms quranı məcazi mənada yazılmış, metafora ilə qəlizləşdirilmiş bir kitab kimi açıqlayırdı.əslində kitabda yazılan hərşey bu dünyada baş verirdi.sadəcə görmək üçün sufi qəlbinə ehtiyyac vardı.coelho'nun dediyi kimi:
"hər günün öz möcüzəli saatı var.sadəcə görmək gərəkdir"
"həqiqi allah aşiqi meyxanəyə girdimi, ora namazgah olar"
şəms rumi'də mistika yaratmışdı.bilirsən əslində hər işdə maraq yaxşı şeydir.rumi'ni şərab almağa göndərməsi və orda rumini dinləyən sərxoş'lar dinin təktərəfli olmadığının sübutu idi ki, indiki din xadimi və ya mollaları dinləsən "əl vurma öldürər"şüarını eşitmək iki saniyə çəkər.
nəysə sonda demək istərik ki, sufizm islamı ən yaxşı təbliğ edən məzhəbdir.bir də bunların arasında said nursi var ki, o da dinin mahiyyətini anlamış və quranı hər 4 dərəcədə oxumuş birisidir.
həmçinin bunuda qeyd edək ki, bu günü nursi və ya fethullah gülen kimilərin təbliğ etdiyi nursilik bediüzzaman said nursi'nin təbliği ilə ziddiyət təşkil edir.çünki nursi deyə bir şey yoxdur.
mustafa kemal atatürkdən:
"din işləri ilə dövlət işləri bir-birinə qarışdırılmamalıdır"
entry'nin sonu
5. dinin zahiri hökmləri ilə kifayətlənməyib, onun batini dərinliklərinə nüfuz etmiş mənəvi bir həyat tərzi. bir zamanlar bu torpaqlarda hakim olan əsas dünyagörüşü olmuşdur. anadoluya tasavvufu aparmış olan əksər sufi təriqətlərinin şeyxlərinin azərbaycanlı olması heç də təsadüfi deyildir. bizi biz edən, son 100 ilə qədərki mədəniyyətimizin qurucu ünsürlərindən biridir eyni zamanda. tasavvuf və irfansız son 100 ilə qədər bu ölkədə yaşamış nə düşüncə məktəblərini, nə dini cərəyanları, nə sənət nümunələrini, nə də ki divan ədəbiyyatını anlamaq mümkün deyildir. bu ölkədəki sünnilik də şiəlik də tasavvuf, irfan çərçivəsində inkişaf etmişdir. sovetdən sonra ölkədə yayılmağa başlayan əsasən sağlam olmayan, yobaz dindarlığı gördükcə adam dəhşətə gəlir özüm ölüm. o cürə ənənəyə sahib millətin nümayəndələri hazırda harda giydirmə, saxta, dini ancaq zahiri ilə anlayan cərəyan varsa ona qoşulur. onları da qınamaq olmur, sovet ağzımıza nəyi var sıçıb zamanında. ənənəni məhv edib. bu ənənə sahibsiz və yetimdir, yiyə duranı yoxdur. sufilərin, ariflərin, övliyaların yaşadığı bu torpaqlarda belə şeyləri görmək üzücüdür. nə qədər problem var ala bu ölkədə amq. hansı birindən danışasan?!
11.sufi sözü saf sözündən qaynaqlanan, təmiz,su kimi aydın mənasını verən , bütün varlığını tanrıya təhvil verən,yaşantılarına görə dünyanı fani,tanrını hər şeydən uca bilən, təsəvvüf düşüncəsini qəbul edən insana deyilir.
digər bir ideyaya görə peyğəmbər zamanında məscidlərdə yaşayan kasıb,yoxsul insanlara əshabi suffa deyilib. səfəvi sözü də bu sözdən və anlayıșdan gəlir.
sufilər dünyada varlığı yoxluğa bərabər sayan,yoxsulluğu adi sayan,tutduqları yolu təsəvvüf kimi dəyərləndirirdilər.
onlar dünyadakı fani olan hər şeydən üz döndərib bütün ümidlərini və inanclarını tanrıya bağlayır,bəşəriyyətin xilasını saflıqda,təmiz əqidədə ,elm öyrənməkdə görürlər.səmavi ,ilahi düşüncəni öz içlərində yaşadaraq hərəkətlər ilə insanlara çatdırıblar.(kəbədə keçirilən həcc mərasimlərini onlar ifa ediblər)
sufilərin 2əsas inancları olub.
1) zahiri görünüşü və bilinci
2) batini sirri və görünməyən
görünən bütün nemətlər zahir,görünməyənlər isə batin kimi düşünürdülər. əbu turabın nahşebi deyirdi ki, sufini heç nə bulandırmaz.fəqət hər şey onunla durular sufi torpaq kimidi,yer üzü kimidi.ona yaxşi və pis nə varsa atılar,deyilər. lakin onda ancaq yaxşi,gözəl şeylər bitər.
3. təsəvvüf də deyilən bir dini cərəyandır.insanın ağlı ilə çata bilmədiyi həqiqətlərə hissləri ilə,daxili aləmi ilə çatması yoludur.sözün mənası haqqında 2 fikir vardır : 1.yun paltar geyinmə mənası ; 2. saflıq.sufizmin özəyi 4 hissədən ibarətdir :şəriət, təriqət,mərifət,həqiqət.hər birini bir cümlə ilə ifadə etsək :
şəriət:səndəki sənindir,məndəki mənim.
təriqət:səndəki də sənindir,məndəki də sənin.
mərifət:nə məndə var,nə səndə.
həqiqət: nə sən varsan,nə mən.
(baxma: cəlaləddin rumi)
(baxma: yunus əmrə)
(baxma: hacı bektaşi)
6. orta əsrlərdə şərqdə geniş yayılmış dini-fəlsəfi cərəyan.
deyilənə görə, hz.peyğəmbərin hicrətdən sonra mədinədə tikdirdiyi ilk məscid olan məscidi-nəbəvidə ona sadiq olan bəzi evsiz-eşiksiz müsəlmanların gecələməsi üçün əs-suffa adlı bir damaltı düzəldilir. burda yaşayanlara isə sufilər deyirlər. guya sufilər emal olunmamış qaba yundan uzun paltar geyinir və tərki-dünya həyat tərzi keçirirlərmiş. əslində sufilik dini-mistik cərəyan kimi vııı əsrin ortaları və ıx əsrin əvvəllərində formalaşıb. onun baniləri bəsrə şəhərindən olan əl-bəsri və rəbiyyə əl-ədəbiyyə olmuşdur. məşhur sufi nəzəriyyəçiləri əl həllac, ibn ata və başqaları qətlə yetirilib.
sufilik son dərəcə müxtəlif ideya istiqamətlərini əhətə etmişdir. ıx-xı əsrlərdə sufilik islama qarşı yönəlmiş bidətçi cərəyan kimi çıxış edirdi. sufilər islamın "allahdan başqa allah yoxdur" kəlamını dəyişdirib, "məndən başqa mən yoxdur" şəklinə salmışdılar.
sufizmə görə həyatın ali məqsədi ilahi ilə mənəvi qovuşmaqdır. bunun yolu isə əxlaqi təkmilləşmədədir. əxlaqi kamilləşmə insanı həqiqətə gətirib çıxarır. həqiqətə nail olmaq birdən-birə baş vermir, 4 mərhələdən keçir:
birinci mərhələ şəriətdir. bu o deməkdir ki, bütün müsəlmanlar şəriət qaydalarını bilməlidirlər.
ikinci mərhələ təriqət adlanır. bu mərhələdə insan öz iradəsini allaha tabe edir, müdriklik dövrü keçirir.
üçüncü mərhələ mərifət adlanır. burada sufi ağlı, idrakı ilə deyil, öz könlü və qəlbi ilə varlığın allahla vəhdətini, xeyir və şərin nisbətini başa düşür.
dördüncü mərhələ həqiqət adlanır. bu mərhələdə sufi artıq ilahi həqiqətə yetişir, onun qəlbi nur ilə dolur. o, ekstaz vasitəsilə allahla qovuşur.
ilk sufilər quranın mənasını təhlil etməklə, çoxlu ibadət etmək və oruc tutmaqla, özünü bütünlükdə allahın ixtiyarına verməklə məşğul idilər. sonradan sufilər 2 qrupa ayrıldılar: ifrat (radikal) və mötədil sufilər.
radikal sufilər (əl həllac, ibn ata, əl həmədani) qurana və sünnəyə sadiq olmuşdular. onlar xalis islam çərçivəsində fəaliyyət göstərirdilər. radikallar "məni" həm allah, həm də insan yerində işlədib, insanı allah ilə eyniləşdirirdilər.
mötədil sufilər (bağdadlı əl-cüneyd) isə səssiz zikt etməyi və sanit ibadət etməyi tövsiyə edirdilər. onlar göstərirdilər ki, insan öz "mən"ini itirib allahın "mən"ində vücuda gəlir.
xı-xıı əsrlərdə sufizm təlimi daha geniş yayılmışdı. sufilikdə "vəhdət əl-vücüd təlimi mühüm yer tutur. bu terminin banisi ibn əl ərəbi olmuşdur. onun əsasını sufi metafizikası və kəlam təşkil edirdi. "vəhdət əl-vücud" təliminə görə dünyanın fövqündə duran "vəhdət" adlanan mütləq varlıq aləmin cismlərində özünü görmək, təzahür etdirmək istəyir. aləmin xəlq olunmasının səbəbi məhz bu istəkdir. başqa yaradılanlardan fərqli olaraq insan ilahinin atributlarını daha yığcam və bütöv əks etdirir. beləliklə də kamil insan bir növ "ilahinin surəti" kimi çıxış edir.
sufilikdə buna qarşı çıxan başqa bir təlim "vəhdət-əş şühud" (şahidliyin vəhdəti) də mövcud olmuşdur. onun banisi simmani hesab olunur. onun tərəfdarları "allaha qovuşmağı", "allahla birləşməyi" rədd edirdi. onlar şəriət-təriqət-həqiqət ardıcıllığının yerini dəyişirdilər. onların fikrincə həqiqət-təriqət-mərifət olmalıdır. çünki həqiqi bilik yalnız sünnə və şəriətin tələblərinə qeyd-şərtsiz əməl olunması sayəsində əldə edilə bilər.
bu iki təlim sonralar bir-birilə mübarizə aparmışdır.
sufizmdə "fəna" və "bəqa" anlayışları da mühüm yer tutur. fəna hərfən yox olmaq, sona yetmək deməkdir. sufizmdə bu termin insanın öz şəxsi xassələrini itirməsi və ilahi keyfiyyətlər əldə etməsi mənasında işlənir. bəqa dedikdə isə insanın ilahiyə qovuşması və onda yerləşməsi başa düşülür. sufilər göstərirdilər ki, əvvəlcə fəna, sonra isə bəqa baş verir. əlbəttə, söhbət insanın allahla substansional birləşməsindən getmir. fəna və bəqa insanın keçirdiyi psixoloji haldır.
10. Təsəvvüf islam dinindəki mənəvi həyatın və əxlaqi dəyərlərin adıdır. Bu fəlsəfi – dini təlimdə insanın nəfsi ilə mücadilə edərək onu islah və tərbiyə etməsi, öz varlığından və dünyadan keçərək, Allaha qovuşması məqsədi izlənilir. Bəzi sufilərə görə, təsəvvüf sülhü olmayan, ölənədək davam edən bir savaşdır; nəfsə qul olmamaq, şeytana alçalmamaq, nəfsin nəsibini tərk edərək Haqqın nəsibini axtarmaq, zahirdən uzaqlaşıb batinə yaxınlaşmaq, əziyyətləri gizləmək, comərdlik, zəriflik və təmizlik olaraq qiymətləndirilir. (c) wikipedia
1. islamda geniş yayılmış ezoterik dini ve felsefi cereyan. erebce adı tesevvüf olan sufizm islam dinindeki menevi heyatın ve exlaqi deyerlerin adıdır.
13. XIII - XVI əsrlərdə sufizm ədəbiyyata mühüm təsir göstərir , bədii fikrin ifadəsində mühüm rol oynayırdı . Cəmiyyəti saflaşdırmaq , kamil insan formalaşdırmaq ədəbiyyatın qarşısında bir problem kimi dayanırdı . Poeziyada tərənnüm olunan fəlsəfi - irfani fikirlər insanı gözəlliyi , kamilliyə çağırır , belə şeirlərdə insan özünü dərk edir . ilahi eşq fonunda Allaha çatmaq , ona qovuşmaq istəyir . Lirik qəhrəmanın ah və fəryadı o Hüsni - mütləqə Allaha qovuşmaq arzusundan irəli gəlir .
8. sözün kökünün bir vaxtlar peyğəmbərin söhbət apardığı məclislərdə "süfrə" kənarında əyləşib ona qulaq asan insanlardan qaynaqlandığı güman olunur. sonralar dünya həyatından imtina edib yalnızca dini təbliğ edən bu insanlar xurma lifindən hazırlanan geyimləri bədənlərinə əzab verməsi və günahlardan arınmaq üçün geyinirdilər.
azərbaycanda ən məşhur sufi təkyələri xəlvətilik, hürufilik, qadirilik, səfəvilik olmuşdur. səfəvilik sonradan siyasi məzhəbə çevrilmiş və şeyx cüneydin təriqət öndəri olduğu dönəmə kimi sünni məzhəblər arasında yer almışdır.
)