34. erməni məsələdinə tək tərəfli baxmaq tarixi prizmadan yanlışdır. en azından 2 əsr geri gedib osmanlı imperiyasının zəifləməsindən başlayaraq əsasən rusyanın və dünyanın digər böyük güclərinin "avropanın xəstə adamı"yla bağlı mövqeylərini, osmanlı torpaqlarına olan planlarını bilmək lazimdır. qısa məlumat üçün kamuran gürün "erməni dosyasi" kitabına göz gəzdimərk yetərlidir. müəllif erməni məsələsinin ortaya çıxmasının bir biri ilə iç içə bağlı olan 4 faktorla bağlayır.
1. ermeni kilsəsi -öz hakimiyyətini qorumaq üçün hər bir zaman bir dövlətə ehtiyac duyub və bununla yanaşı digər daha güclü kilsələrin təbəliyinə keçməkdən qaçıb. bu çox marqlı faktdı, çünki erməni kilsəsi öz avtaritarlığını qorumaq üçün xalqın mənafiyini heçə sayıb.
2. din faktoru- ermənilər asyanın əzilən xristian azınlıqları imici ilə diqqətləri üzərinə toplayır. əslində bu işi daha çox rusyanın işinə yarayır. çünki 19. əsrdə rusyanın osmanlıda ortodoksalların hamisi roluna bürünməyinin ən başlıca səbəbi osmanlıya yönəlik, istanbul və boğazları ələ keçirmək planıdır. həmin dövr rusya çox qısa müddətdə osmanlını zərərsizləşdirmək iqtidarında olsa da (bunu 1877-1878 savaşında görürük) avropa dövlətləri, xüsusən ingiltərənin öz müstəmləkələrini qorumaq niyyəti bu ərazidə böyük güclərin maraqlarının toqquşmasına gətirib çıxardır. belə olan halda rusya anadolunu, boğazları ümumilikdə osmanlının bütün strateji əhəmiyyətli ərazilərini birbaşa deyil, marionet bir dövlət vasitəsiylə idarə etmək fikrini mənimsəyir. bunun bugünkü rusyanın bir çox qonşusuna yönəlik siyasətinin ana xətti olduğunu da çox rahatçıqla deyə bilərik. bu kukla dövlət avropa ölkələrinində işinə yarayabilərdi, onlar bu dövlətdən rusyanın qarşısında sədd kimi istifadə etmək fikrində idilər. arada həvəslənən müstəqil dövlət arzusunu mənimsəyən və bu ideyanı həyata keçirməkçün ölkənin içindən osmanlıya qarşı mübarizəyə başlayan ermənilər vardı.
3. misyonerlərin faaliyyətləri. misyonerlər dini təbliğat və təhsillə yanaşı bir növ agentura faaliyyətləri də həyata keçirirdilər. yenə də əsas məsələ osmanlinin zəif nöqtələrini tapmaq və ordan vurmaq idi. zəif nöqtələr azınlıqlar idi. ümumən 19 əsr osmanlı tarixinə baxanda elə bil it yiyəsini tanımır təsiri bağışlayır. necə ola bilər ki, bir dövlət öz içində özünə qarşı təbliğat maşınlarının hərəkətinə içazə verib. daha çox amerikan misyonerlərinin öyrətdikləri ilə ermənilər qiyam faaliyyətlərinə yönləndiriliblər.
4. propaqanda- burası dəhşətdi. i. dünya müharibəsi ərəfəsində loyd georgenin əmri ilə alman propaqandası əleyhinə charli masterman propaqanda faliyyətlərinə başlayır. əsas məqsədləri bitərəf dövlətləri öz yanlarında savaşa çəkmək və öz mövqeylərinin nə qədər haqlı olduğu fikrini yaymaqdır. bunun üçün agenturadan alınan yalan və doğruluğu isbatlanmamış məlumatlar şişirdilərək mətbuatda yayımlanmağa başlayırlar. burada almaniya və müttəfiqlərini qaralama kapmaniyası başlayır. osmanlı da öz payını doyunca alır. qədim və şanlı tarixə malik əsil inancli xristian olan yazıq ermənilərə etdikləri dəhşətlər mətbuatı bəzəməyə başlayır. ingiltərə hərb nəzarətindən verilən əmrlə əsgərlər düşmənlə bağlı aldıqları və ya eşitdikləri hər bir məlumatı mərkəzə bildirmək məcburiyyətində idilər. bu əmrdə ən əsas diqqətəlayiq məqam məlumatlarin mutləq doğruluğunun zəruri olmaması məqamı idi. dəhşət yalanları ən məqbul sayılan informasıya idi. yayılan mətbuları fotolarla bəzədilər. heç kəs bu fotoların orginallığına şübhə etməyi düşünmürdü, halbuki bu müharibə dövründə propaqanda sayəsində fotoqraf mantajı bir sənaye halında formalaşmışdı.
belə çox uzatmaq olar mövzunu, kimin pis , kiminsə yaxşı, kimin çani , kiminsə aciz olmasıyla bağlı. biz osmanlı mirası deyilik, amma maragların toqquşduğu qonşu region olaraq müsəlman çoxunluğun yaşadığı ərazi olduğumuzdan çanağın yarısıda bizim başımızda çatlayıb. burada ən əsas məsələ böyüklərin davasında ayaqlar altında əzilənlər olağımızdı. və bu mövqedə olmağımıza baxmayaraq həmişə günahkar statusunda qalmağımızdı. onagörə hislərlə deyil ağılla hərəkət etməliyik, cünkü bu xəmir hələ çox su aparacaq