19. ''cümhuriyyətçilər yaşasaydılar, ilham əliyevin məhbusları olardılar.''
(c) *meydan tv*
indiki azərbaycan 1918-ci ildə yaradılmış azərbaycan xalq cümhuriyyətinin varisidir. bu, 1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş “müstəqillik haqqında konstitusiya aktı”nda qeyd olunub. varis olaraq himn, gerb, bayraq axc-dən qəbul edildi. bəs cümhuriyyətin müdafiə etdiyi demokratik dəyərlər necə, bugünkü azərbaycan ona varislik edir?
ölkə başçısı ilham əliyev deyir ki, “bugünkü azərbaycan, müstəqil azərbaycan azərbaycan xalq cümhuriyyətinin varisidir və biz axc-nin bütün demokratik ənənələrinə sadiqik və bu ənənələri yaşadırıq."
bəs tarixçilər necə düşünürlər? indiki azərbaycan axc dövründəki demokratik dəyərləri daşıyır?
tarixçi altay göyüşov: “cümhuriyyət eyni zamanda respublikadır, demokratikdir, yəni məqsədi bundan ibarətdir ki, bütün siyasi spektr burada tərənnüm olunur. siyasi idarəçilik insanların iştirakı ilə həyata keçirilir. bu nöqteyi-nəzərdən indiki azərbaycan heç bir halda o dövrkü axc ilə müqayisə olunmur. biz müstəqilliyi elan eləmişik, amma demokratik respublikanı bərpa eləməmişik. bu gün mövcud olan dövlətdə heç bir halda demokratiyanın “d” hərfinin heç başlanğıcı da yoxdur. heç əsası da yoxdur, heç bir şeyi yoxdur."
tarixçi, milli şura sədri cəmil həsənli : “hökumət parlamentin rəyin alanda görəvdə qalırdı, almayanda qalmırdı. amma indi azərbaycan hökuməti dünyada yeganə hökumətdir ki, ümumiyyətlə onun tərkibi parlamentdə təsdiq edilmir."
fətəli xan xoyskinin parlametdə ilk çıxışından : hökumət çalışmışdır ki, öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin. biz xahiş edirik ki, nöqsanlarımızı bizə göstərəsiniz, tənqidə ixtiyarınız var və tənqid xeyirli şeydir.

indiki respublikadan fərqli olaraq cümhuriyyət parlamentli respublika idi. parlamentdə müxtəlif partiyaların təmsilçiləri yer alırdı. məsələn,“müsavat", "əhrar", "sosialist", "ittihad" partiyaları.
tarixçi altay göyüşov: “həmin o iqtidar-müxalifət münasibətləri tamamilə konstruktiv şəkildə davam edirdi. hərçənd ki, tənqidlər çox sərt olurdu və tənqidlərin nəticələri də olurdu. bu, indiki ilə heç bir halda müqayisə olunmur. bizim parlamentimiz yoxdur. bilirik ki, parlamentimiz təyin olunur. deyə bilərlər ki, bəli, o vaxt seçkilər də birmənalı deyildi, daha çox müəssislər məclisinə seçkilər əsasında formalaşırdı. düzdür, amma hər halda bu seçki idi”.
1919-cu il 14 aprel parlament müzakirələri: məbus əfəndilər! hürriyyəti-kəlam, hürriyyəti-mətbuat, hürriyyəti-ictimai, mədəni və demokratik bir dövlət təşkilinin şəraiti əsliyyəsindədir. bu xüsusda zənn edirəm hər kəsdən biz irəli getdik. azərbaycanda görülən bu hüriyyətlər dünyanın heç bir tərəfində mövcud deyildir. hökumət, təbii, müqəddəs olan bu hürriyyətləri mühafizə edəcəkdir.
baş nazir nəsib bəy yusifbəyli
nəsib bəyin söz açdığı ifadə, mətbuat azadlığı indiki azərbaycanda problemli məqamdır. 2005-ci ildən başlayaraq jurnalist elmar hüseynov, rasim əliyev, publisist rafiq tağı öldürülüb. elmar hüseynovun və rafiq tağının qatilləri illərdir məsuliyyətə cəlb edilmir. 10 nəfər jurnalist də hazırda həbsdədir.
həbsdə olan jurnalist əfqan muxtarlının məhkəməki “son söz”ündən: “mehman qələndərlini öldürdünüz, mənim dostumu. gürcüstanda mənimlə birlikdə aksiyalarda iştirak edən blogger-kürdəxanı həbsxanasında öldürdünüz vicansızcasına. adamın qanını batırdınız. mən onlara baxanda şanslı adamam. məni tutub saqoreci rayonunda çöllüyə aparmışdılar, gözümü açanda elə bildim ki, öldürəcəklər. dedim, bıçaqla vurma, güllə ilə vur. mən fikirləşirdim ki, öldürəcəklər, heç vecimə də deyildi. sadəcə bıçaq yarası ağır olur, dedim güllə ilə vur”.
1919-cu il 14 aprel parlament müzakirələri: nəsib bəy yusifbəyli :
əqidə və vicdana aid məsələlər üçün demokratik cümhuriyyətimizdə kimsə təqib ediləməz.
26 noyabr 2015-ci ildə hökumət qurumları nardaranda əməliyyat keçirdi. əhalisinin əksəriyyəti dindar olan qəsəbədə atışmalar eşidildi. sakinlər namaz vaxtı mebel maşınından düşən üzümaskalı, silahlı şəxslərin həmin evə basqın etdiyini deyirlər. evdə baş verən atışma nəticəsində 2 polis, 4 nəfər sakin həlak olub, 60-dan çox şəxs saxlanılıb.
tarixçi cəmil həsənli: “ümumiyyətlə tarixin qəribə bir təzahür formasıdır ki, 1928-ci ilin azərbaycan hökuməti də, 1918-ci ilin ilk azərbaycan parlamenti də indiki azərbaycan dövlətindən və indiki azərbaycan parlamentindən daha müasirdir. ümumiyyətlə, tarixdə belə hala təsadüf edilmir”.
23 aylıq fəaliyyət dövründə cümhuriyyətdə 5 hökumət formalaşıb. parlament iclaslarında korrupsiya ilə bağı səmərəli mübarizə aparılmadığı ilə bağlı mübahisələrə rast gəlmək olur. altay göyüşov deyir ki, onlar bunun üstündə fətəli xan xoyski hökumətini istefaya göndərə bildilər, amma bu indiki azərbaycanda mümkün deyil.
tarixçi altay göyüşov: “cümhuriyyət dövründə korrupsiya olubmu? bəli, korrupsiya elementləri var idi. hökumətdə də var idi, tutaq ki, ayrı-ayrı orqanlarda da var idi, amma eyni zamanda ona qarşı müxalifətin aktiv fəaliyyəti var idi. nəticədə hökumətlər istefaya gedirdi. elə bir şey indi var? azərbaycan artıq total şəkildə korrupsiyanın mərkəzlərindən biridir”.
tarixçi cəmil həsənli: bu gün dünyanın harasında natəmiz bir iş axtarırlar, əməl axtarırlarsa, içindən azərbaycan çıxır. amma həmin dövrdə insanlar dövlət büdcəsinə (həmin dövrə ona “beytülmal” deyirdilər. c.h.) müqəddəs bir şey kimi baxırdılar”.
bəs cümhuriyyətçilər yaşasaydılar, indiki azərbaycanda harada yer tutardılar?
tarixçi altay göyüşov: “bu hökumət deyir ki, cümhuriyyətçilər indiki azərbaycanı görüb fəxr eləyərdilər. bir şeyə sözsüz ki, fəxr eləyərdilər, bunu inkar etmək mümkün deyil- müstəqilliyi görərdilər. çünki bu adamların dövründə müstəqillik itirildi. bu, çox böyük zərbədir. amma mövcud quruluşu görsəydilər, nəinki bununla razı olmazdılar, hətta deyərdilər ki, biz belə azərbaycan istəməmişdik. bizim istədiyimiz demokratik respublika idi, mütərəqqi respublika idi yəni dünyada sayılıb-seçilən ölkələrdən biri idi. adı, quruluşu, müasirliyi, cəlbediciliyi ilə, bütün bunlarla seçilən ölkə. siz neyləmisiniz?! qurduğunuzun adı hansı mətbuatı açırsansa, ya korrupsiyada, ya rüşvətvermədə, kimisə tutmaqda, əzməkdə, ancaq pis işlərdə hallanır”.
tarixçi cəmil həsənli: “əgər cümhuriyyətçilər indi yaşasaydılar, yəqin ki, onlar da ilham əliyevin siyasi məhbuslarının siyahısına daxil olardılar”.
fərdləri insan haqlarından məhrum olan millətin sahib olduğu istiqlal o millət nə dərəcədə qüvvətli bir dövlət mexanizmi qursa da, qısırdır, nöqsanlıdır və o dövlət sağlam və möhtəşəm bir həbsxanadan başqa bir şey deyildir.