orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. Bir monqol dili olan kumuk dilində də var imiş. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
qrammatik yanlışları dedik, indi də ədəbi dilin öz yanlışlarını ya da anomaliyalarını deyək. valideynlər, ləvazimatlar sözlərini götürək. bu sözlərdə yəqin ki, nəsə yanlışlıq görmürsünüz. onda, bu sözlərin kökünə baxaq: valideynlər - valideyn sözü ərəbcə valid (uşağın ata-anasından biri) sözünün cəmidir. ərəbcə övladın (valid ilə eyni kökdən gəlir) atasını da anasını da (valid, validə) bildirən cəm sözüdür. "uşağın valideynləri" söz birləşməsi də ərəbcə bilən, ya da bu gerçəkdən xəbəri olan biri üçün "uşağın validlərləri" kimi səslənir. ləvazimatlar - ləvazimat da eyni ilə ərəbcə ləvazim (lazım olanlar) sözünün cəmidir. sonu -at, -ət qoşumcası (şəkilçisi) ilə qurtaran bir çox sözün cəmdə olduğunu deyə bilərsiniz.
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
iohann ştraussun*
oğul
əsərində "qalanın dibində" xalq mahnısının melodiyasından istifadə etdiyini bilirdinizmi?
"qalanın dibində", "kaleden kaleye şahin uçurdum" və ya "yelpesse" əsasən oğuz xalqları arasında yayılmış, 15-dən çox variantı olan beynəlmiləl xalq mahnısıdır. mahnının ilkin versiyalarının səlcuqlu dövründə xorasan və ətrafı ərazilərdə yaranıb, oradan azərbaycan, anadolu və balkan yarımadasına yayıldığı düşünülür. istəyirsinizsə, aşağıdakı yığma videoda həmin mahnılara tək-tək qulaq asa bilərsiniz*
sevimlim xorasan türkcəsindəki yırdır
:
(youtube: )
"yaxşı, bəs bunun ştraussa nə dəxli var?" dediyinizi eşidirəm, səbrli olun.
belə ki, 1829-cu ildə iran vəliəhdi abbas mirzə qacarın 7-ci oğlu xosrov mirzə nin başçılığı ilə, tərkibində musiqiçilərin də olduğu siyasi nümayəndə heyəti rusiyaya səfərə göndərilir. sözügedən musiqiçilər rus çarı I. Nikolayın sarayında "qalanın dibində" mahnısını ifa edirlər. həmin vaxtı sarayda olan tanınmış bəstəkar Mixail Qlinka mahnını nota köçürür. Gələcəkdə o, aleksandr puşkinin "ruslan və lyudmila" poeması əsasında hazırladığı eyniadlı operası üçün həmin mahnının melodiyası əsasında "Персидский хор" (fars xoru*
keçmişdə avropalılar millətindən asılı olmayaraq, bütün iran təbəələrinə fars-pers deyirdi
) adlı xor bəstələyir. bundan başqa, qlinkanın özünün 1823-cü ildə qafqazı gəzib, mahnını kəşf etdiyini deyənlər də var. Персидский хор:
azərbaycan əsilli olduğunu və "nurəddin ağsaray" adı ilə dünyaya gəldiyini deyənlər bacısının bizim jurnalistə olan müsahibəsini oxusun: Kəşmirə Bulsara ilə müsahibə
ərincəklər üçün:
-Freddi Merkyurinin ailəsinin Azərbaycan [Cənubi Azərbaycan-iran] əsilli olduğu idda edilir. Bu nə dərəcədə doğrudur?
-Xeyr! Freddi də “indian Parsi” idi! O, Fərrox Bulsara adı altında dünyaya gəldi. “Zoroastrian Parsi” idi!
bilməyənlər üçün parsilərin yaşadığı bölgələr:
azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.
azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)
Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört
Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.
ülgü - 1) Ölçü, ölçü vahidi, meyar, standart, qəlib, şablon Mən qadın xarakteri üçün bir ülgü qəbul etməkdə yanıldığımı gördüm. M.S.Ordubadi.
2) Paltar və ya ayaqqabı hissələrini biçmək üçün nümunə; ölçü-biçi, əndazə. Paltar ülgüsü. Nümunə model. Pəncərə qabağında bir buruq ülgüsü var. R.Rza. ayama və ayalqa - ləqəb ölət - öldürücü xəstəlik epidemiyası ikindi- Günün günorta ilə axşam arasındakı ikinci yarısı, günbatana yaxın hissəsi. saxlanc - ehtiyat üçün saxlanılan saxlanılan şey; içində nəsə saxlanılan qab. Son vaxtlar anbar, depo mənasında da işlədilir. ilğım - Quru (susuz) çöllərdə buxarın yerə yayılıb uzaqdan su kimi görünməsi hadisəsi; sərab. qaxınc - Edilən yaxşılığı adamın üzünə vurma, minnət qoyma, tənə etmə. yey - yaxşı, eyi (iyi). Ayrılıqdan ölüm yeydi Yar həsrəti qəddim əydi. Aşıq Ələsgər. qaca - Çox işlənmək nəticəsində çalaçuxur bir hala düşmüş. Qaca yol. çuğul - xəbərçi, сука çuğullamaq - "сука"lamaq umsuq - Öz ümidində aldanmış; intizarı, gözləməsi, arzusu boşa çıxmış. umsuq etmək - ümidini boşa çıxarmaq, aldatmaq, umsundurmaq. umsuq olmaq ümidi boşa çıxmaq, aldanmaq, gözü qalmaq, umsunmaq. Umsuq etdin, məni qoydun avara Dedim, yəqin bir şir, aslandı indi. Qurbani. vayqanlı - Əsassız olaraq adı pisliyə çıxmış Heç kəsin adı vayqanlı olmasın. Atalar sözü səyrimək - Hirsdən, acıqdan və s. hisslərdən üz əzələlərinin əsməsi, titrəməsi. Ağzı səyrimək. Burun pərəkləri səyrimək. göz səyriməsi soraq - xəbər bax yayaq - piyada danla - sabah, ertəsi gün dalay - böyük dəniz, okean bax bay - varlı, zəngin Bay ilə yoxsul mənəm, yolçu ilə yol mənəm. Nəsimi köntöy - 1) Kobud, münasibətsiz, ədəbsiz, nəzakətsiz. Köntöy söz, köntöy hərəkət, köntöy danışmaq 2) Qaba, kobud, yöndəmsiz, biçimsiz. Köntöy yaba. Köntöy balta. bayılmaq və bayılma - Özündən getmək, qəşş etmək, ürəyi keçmək. Bu söz dilimizin izahlı lüğətində göstərilib. Sağdır, sağdır, ürəyi döyünür, ancaq bayılmışdır. Cəfər Cabbarlı. “Anamız öldü, aman!” – deyib, birdən bayıldım. Süleyman Rüstəm. Beyrək zarıdı, Banıçiçək səsə gəldi, Beyrəyi qanına qəltan görüb bayıldı. Anar Azərbaycanca Vikipediyada "bayılma" haqqında yazılmış məqalə
umbaylıq haqqımı işlədərək sözlükdən olduğu kimi köçürüb, bura atdım.-*
gilas - yunanca κεράσι (kerási)*
kiraz
sözü farscadan gilas şəklində almışıq. albalı sözü də farscadan dilimizə keçib. qəribəsi odur ki, sözün tərkibindəki "balı" sözü*
eyni mənadadır
gürcücədir. "al" hissəciyinin isə bizim türkcədəki qırmızı mənasındakı "al" sözü ilə əlaqəsi yoxmuş. farsca "alu"*
alubalu
gavalı demək imiş.
sonradan: ancaq, mən "albalı" sözünün bizdən farslara keçdiyini düşünürəm. çünki, bu sözdəki "alu" sözünün "gavalı" mənasında tərcüməsi məntiqsizdir. etimolojik olaraq "qızmızı gilas" mənə daha məntiqli gəlir. həm də biz gürcülərə daha yaxınıq.
Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi – nasionalist deyil, millətçi – patriot, hərəkatlarına da milliyyətçilik – nasionalizm deyil, millətçilik – patriotizm demək lazımdır! Məmməd Əmin Rəsulzadə -"Milli Birlik" səh.32
patriot sözünü "vətənpərvər" şəklində tərcümə etmək yanlışdır. söz qədim yunanca olub, kökü "nəsil, soy, tayfa" mənasındakı πᾰτρῐᾱ́ (patriā́) sözüdür. sifarişi verən: Derek
bu ifadənin tarixi ta göytürklərə kimi gedib çıxır. göytürklərdə varlı, bay təbəqəyə "ak bodun" və ya "begler bodunu" adi, sıravi və soylu olmayan xalqa isə "qara bodun" deyilirdi. Türük qara qamığ*
qamu --> hamı
bodun ança temiş: illig bodun ertim, ilim ımtı qanı? Kimke ilig qazğanurmen? - tir ermiş.
Türk qara camaatın hamısı eləcə demiş: elli xalq idim, elim indi hanı? kimə eli qazanıram? - demiş. bilgə xaqan abidələri, şərq üzü, 8-ci sıra
dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur. 140-dan çox versiyası:
(youtube: )
bu da tar sədası altında azərbaycan dilində internasional marşı:
kökü proto-türkcə eynimənalı "türmä" sözüdür. mahmud kaşğarinin lüğətində də verilib. tatarlardan və ya başqırdlardan ruslara, onlardan da bizə ötürülub.
iranın şimal-şərqində, türkmənistan sərhədində yerləşən, adı üstündə əsasən türkmənlərin yaşadığı, sonradan səfəvi dövründə qızılbaş türklərin və kürdlərin də məskunlaşdırıldığı, qarışıq demoqrafiyaya sahib olan tarixi bölgədir. sifarişi verən: adsızinsan
bu videoda xəritə üzərində əmir teymurun işğallarını, öləndən sonra varislərinin dövlətini taxt uğrunda savaşlarda necə parçalayıb, zəiflətdiyini, sonda ölkəsinin dağılıb, nəslinin isə hindistanda yeni bir dövlət qurmasını ay-ay, xırdalıqlarına kimi izləyə bilərsiniz.
Kürdüstan (Qoşur min dastan)
Bu dağlar ucabaş, ucabaş dağlara
Qanlı çəkmələr yol aça bilməz!
Bu dağın ceyranı özgə ovçununun,
Özgə ovçunun oxuna gəlməz!
Qolları bağlanan əsir bir insan
Tutqun axşamlarda ağlamaz, gülməz!
Yaylaqda, obada, obada çoban,
Çobanın ağzında incə bir tütək.
Söyləyir igidlər, çəkər qəmləri
Bisütun dağında igid Fərhadı.
bizə "azəri" adının türkiyəlilərin verdiyini və rəsulzadənin "azəri" adını türkiyədə mühacirətdə mühacirətdə olarkən mənimsədiyini deyənlər var. ancaq, onun mühacirət dövründən öncə də bu adlandırmadan istifadə etdiyini sübut edən dəlillər var:
"Coğrafiya etibarı ilə Azərbaycan isminin yalnız iran vilayətlərindən Təbriz ilə həvalisinə*
ətraflarına
ələm olduğu məruf*
tanınsa da
olsa da münhəsir*
bağlı, qapalı
olduğu sabit olmuş həqiqətlərdən deyildir: biləks*
əksinə
bu ismin*
adın
Azəri türklərlə məskun bütün yerlərə şamil bir isim olduğuna dəlil və sübutlar vardır.
Bu xüsusda isbati-müddəa etmək üçün səhifələr yazmaq mümkün ikən biz cümhuriyyətimizə verdiyimiz adı coğrafi bir məfhumdan ziyadə qövmi bir mənadan olduğumuz üçün bu məsələ ilə pək o qədər də məşğul olmaya lüzum görmüyoruz" ("istiqlal" məcmuəsi, 28 May 1919, № 1)
Bakı Azərbaycanın, Azərbaycan da Bakınındır... Bakıda mövcud bulunan ərazinin, əmlakın, əfar və müstəqfatın qismi-küllisi müsəlmanlardadır. Ətrafında bulunan köylər tamamilə müsəlman köyləridir, azəri türkləridir. (Azərbaycan qəzeti №5 "Bakı məsələsinə dair mülaqaat" 1918-ci il oktyabr)
Düzdür, rəsulzadə bu dövrdən əvvəl də osmanlıda mühacir həyatı yaşamışdı və oradakılardan bu adı mənimsəməsi mümkündür. onun ilkin dövr yazılarındakı ağır osmanlı türkcəsi təsiri bunu dəstəkləyir. ancaq, həmin dövrdə indiki azərbaycanda belə "azərbaycan", "azərbaycanlı" adları heç bütün üst təbəqə tərəfindən qəbul olunmamışdı. nəyinki, osmanlıların bu adı qəbul edib, qısaltmaqları mümkün olsun. o dövrlərdə osmanlıların bizi "kafkasya türkü", hətta "acem" adlandırması daha mümkün görünür.
monqol sözü olduğu deyilir. Bir monqol dili olan kumuk dilində də var imiş.
)
