Azərbaycanda əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olduğunu bildirdikdə əksərən orta yaşlı insanlar tərəfindən deyilən ifadə. Bunun digər bir varinatı isə "pis yaşamırıq ki, ac deyil, yalavac deyilik, yeməyimiz, içməyimiz var."-dır.
Həqiqətən də, ölkədə əhalinin yeməyə kifayət qədər yeməyi və içməyə də suyu vardır. Əksəriyyət isə ac deyil. Yaxşı, gəlin baxaq görək Azərbaycanda əhali nə yeyir.
Deməli, statistikaya əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur.
Eyni zamanda adam başına düşən qırmızı ət istehlakına görə Azərbaycan (adam başı 34.8 kq) Venezuella (40.94 kq), Oman (43.34 kq), Mərkəzi Afrika (35.90 kq) kimi ölkələrdən geri qalır.
Toyuq və yumurta istehlakına görə də Azərbaycan dünya üzərindəki ortalamadan aşağıdır.
Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycanda artıq çəki problemi Avropa ölkələrinin əksəriyyətindən daha çox yayılmışdır. Bu statiskaya əsasən, Azərbaycan əhalisinin 20% faizi artıq çəkidən əziyyət çəkir. Yəni hər 10 insandan 2-də artıq çəki, piylənmə problemi var.
Bunun əsas səbəbi isə düzgün və sağlam qidalanmama və davamlı olaraq karbonhidratla bəslənmədir. Düzgün və sağlam qidalanmamağın ən əsas səbəbi isə yoxsulluqdur. ABŞ-da edilən araşdırma nəticəsində məlum olub ki, yoxsulluq səviyyəsi artıqca artıq çəki problemi də artmağa başlayır. Artıq elə bir dövrdə yaşayırıq ki, yoxsulluq aclığa deyil, sağlam qidalanmamaqla artıq çəkiyə səbəb olur. Maddi vəziyyəti aşağı olan bir ailə ay ərzində yeməklə bərabər çörəkdən çox istifadə edir və bununla yanaşı makaron, kartof kimi ucuz amma karbonhidratla zəngin qidalarla bəslənir. Bu da öz növbəsində artıq çəki probleminə gətirib çıxarır. Bir sözlə inkişaf etməmiş ölkələrdə yoxsulluq artıq çəkiyə deyil, qıtlığa yol açır. Lakin nisbətdə inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem insanlarda artıq çəki probleminin yaranmasına səbəb olur. Çünki sağlam olmayan və qida dəyəri aşağı olan qidalar daha ucuz olur.
Yəni sabah biri çıxıb "necə yəni millət acdı, hamının özü boyda qarnı var" desə, bunun səbəbi bəllidir. Çünki Azərbaycanda qidalanma vərdişi yox dərəcəsindədir.
Bu statiskaya əsasən Azərbaycanda insanlar günlük enerji ehtiyatlarının 73 faizini karbonhidratlı qidalardan alır. Aşağıdakı alıntı isə hər şeyi izah edir:
Contribution of carbohydrates in total dietary energy consumption.
- World: 63%
- Developed countries: 53%
- Developing World: 67%
- Sub-Saharan Africa: 72%
Göründüyü kimi Azərbaycan 73 faizlik göstərici ilə bu kateqoriyanın ən sonuncu hissəsi olan Sub-Saharan Africa hissəsinə daxil olur.
Karbonhidratlı qidaları üstünlük vermək Azərbaycanda olan artıq çəki və yoxsulluq problemini əslində izah edir.
Bunu da qeyd eləmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəvəz istehlakına görə (bir il ərzində adam başı 159 kq) ortalama bir dövlətdir. Yəni əhali daha çox karbonhidrat və tərəvəz ilə qidalanır. Tərəvəzlə qidalanmağı sağlam qidalanmaq kimi qələmə vermək isə heç də düzgün deyil. Çünki tərəvəzlə sağlam qidalanmaq hər gün kartof yemək mənasına gəlmir. Belə ki sağlam və düzgün tərəvəz diyeti bahalı prosedurdur.
Toyuq əti istehlakında da yenə Azərbaycan ortalama istehlakdan aşağıdır. Yəni protein ehtiyacını toyuqla da qarşılaya bilmirik. Azərbaycanda nə ət, nə balıq, nə toyuq normal insanın protein ehtiyacını qarşılamağa kifayət edəcək qədər istehlak edilmir.
Son olaraq karbonhidratla çox qidalanmaq stress, yuxusuzluq, depressiya, hərəkətsizlik və ən əsası beynin yavaşlamasına səbəb olur. Buna görə gün ərzində balıq, cəviz, ət kimi proteinlə zəngin qidalarla bəslənən avropalı ilə enerjisinin 70 faizini karbonhidratlı qidalardan alan Azərbaycanlı arasında həmişə fərq olur. Bu faktor insanın həm mental, həm fiziki vəziyyətinə, eyni zamanda görülən işə verdiyi enerji və efforta güclü şəkildə təsir göstərir.
Azərbaycandaki market qiymətlərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bir insanın bir ay ərzində sağlam və balanslı qidalanması üçün minimum 400-500 (bəlkə daha da çox lazımdır, mən ən minimumunu götürürəm) manat pul lazımdır. Bu isə ortalama Azərbaycan ailəsində mümkünsüz bir şeydir. Bu cümləni yazarkən belə aylıq 300 manata ailə saxlayan tanışlarım gözümün qabağına gəlir.
Bütün bunların nəticəsində isə boz bir cəmiyyət yaranır. Əksər insanların üzündən halsızlıq, yorğunluq hiss olunur və hamının başı öz məişət problemlərinə qarışır. Əksəriyyət nə siyasətlə maraqlanır, nə özünü inkişafa səy göstərir. Çünki onların həmişə bu mövzulardan daha böyük problemləri olur. Onsuzda qidalanması yerlərdə olan əhalini bir də işəgötürənlər artıq işlətməklə daha da betər vəziyyətə salırlar. Sonda isə yaşamaq üçün yaşayan yox, ölməmək üçün yaşayan cəmiyyət formalaşır.
Azərbaycan kimi oğlanlara balacalıqdan ağır olmağın, gözü sulu olmamağın aşılandığı bir ölkədə nadir görülən bir hadisədir. Böyüdükcə daha da ağlamağa qarşı bir fobiya yaranır kişilərdə. Yaşadıqları dərdi-qəmi içlərinə atdıqlarına görə, həmin dərd qəm onların ya zahiri görkəminə, ya da səhhətlərinə təsir edir. Əmimin timsalında bunun çox yaxşı şahidi oldum.
ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı əmim oğlu şəhid olmuşdu. Xəbərdən sarsılsam da, ilk eşidəndə ağlamamışdım. Ümumiyyətlə çox nadir hallarda ağlayan biriyəm. Şəhid xəbərini alan kimi tələm-tələsik kəndə getmişdik. Yol-boyu fikir içində, qaşlarım çatıq və əsəbi idim. içimdən heç kəndə çatmaq istəyi belə keçmirdi, onsuz halım pis idi, ordakı vəziyyəti görüb daha da üzüləcəkdim. Kəndə çatdıq, maşın ilə əmimgilin evinə tərəf gedirdik. Yol boyu artıq ağlaşma səslərini yavaş-yavaş eşitməyə başlamışdıq. Bunu da deyim ki, mənə babamın adını qoyublar. Buna görə əmi, bibim oğlanları hərdən məni baba deyə çağırırdılar. Çatanda hələ cənazə evdən çıxmamışdı. Bibim məni gördü, əlimdən tutub ağlaya-ağlaya tabutun yanına gətirdi, hiss edirdim ki, artıq dözə bilməyəcəm. Bibimin tabutun yanına gələrək “qalx, görmürsən, baban gəlib” sözünü deməyi ilə mənim hönkürtü ilə ağlamağa başlamağım bir oldu. Onsuz yol boyu dolmuşdum, bibimin bu sözü ilə də bir xeyli ağladım. Həyatımda bəlkə bir iki dəfə belə ağlamışam ya yox. Özümə ələ alandan sonra gözlərim əmimi axtarmağa başladı. Onu tapıb baş sağlığı vermək istəyirdim. Tabutun ətrafında yox idi. Daha sonra onu evin arxa tərəfində tapdım. Yanında dörd beş nəfər kəndin kişiləri var idi, aralarına da sükut çökmüşdü. Sarsıldığı hiss olunsa da, ağlamırdı, özünü saxlamışdı. Baş sağlığı verib qucaqlaşdıq, sakitcə çox sağol dedi. Hiss olunurdu ki, heç danışmaq belə istəmir. Başqa vaxtı gülər üz, təbəssüm ilə məni qarşılayan əmimin üzündəki o nəşə getmişdi. Biraz dayandıqdan sonra sakitcə “qadınları sakitləşdirin, cənazəni aparaq basdıraq” dedi və evin ön tərəfinə getməyə başladılar. Əmimin bu soyuqqanlığı məni çox təəccübləndirmişdi.
Cənazəni evdən çıxardıb qəbiristanlığa aparmağa başladıq. Fikrim əmimin yanında qalmışdı, yanına gələrək dəstək vermək üçün qolundan tutdum. Bütün kənd camaatı bizim ilə gedirdi. Gedə-gedə əmimin gözlərinə baxırdım. Hələ də ilk günki kimi yadımdadı həmin gözlərdəki izdirab. Amma yenə də soyuqqanlığını qoruyub saxlamağa çalışırdı.
Qəbiristanlığa gedib cənazənin dəfnindən sonra yenidən evə qayıtdıq. Eşidən bilən gəlirdi deyə əmimgilə gələn-gedən çox idi. Mən də süfrənin salınmasına, qonaqlara çay verilməsinə kömək edirdim. Gün boyu əmim gözümə dəymirdi, çox az görsənər, gələn qonaqlar ona başsağlığı verəndən sonra yenə gözdən itərdi. Axşama yaxın hava almaq üçün evdən çıxdım və həyəti gəzirdim. Evin yanında tövlə var idi. Tövlənin qarşısından keçərkən ağlamaq səsi eşitdim və sakitcə içəri baxdım. Əmimi gördüm, qaranlıqda tövləni təmizləyirdi. Elə xısın-xısın, elə dərdli ağlıyırdı ki, sanki çəkdiyi əzabı gizlədirdi, heç kimin bundan xəbəri olmasın istəyirdi. Hərdən əlində olan köhnə dəsmal ilə gözünü silir, digər əlindəki yaba ilə malların yeyərkən dağıtdığı otları bir yerə yığmağa çalışırdı. Yerimdəcə donub qalmışdım. Birinci yanına gedib təsəlli vermək istədim, sonra fikirləşdim ki, məni görsə özünü yığışdıracaq yenə həmənki vəziyyətinə qayıdacaq. Heçnə etmədim, elə tövlənin çölündən ağlaya-ağlaya iş görməsinə baxdım. Dəhşətli mənzərə idi, burda olduğumu bilməsin deyə biraz orda qaldıqdan sonra sakitcə oradan uzaqlaşdım. Uzaqdan tövlədən dəsmal ilə gözünü silə-silə çıxdığını gördüm. Tövlədə çıxartdığı soyuqqanlılıq paltarını yenidən geyinmişdi.
Bu hadisədən sonra kəndə mütəmadi gedib gəlmişəm. Amma əmim ilə uzun-uzadı söhbətim olmamışdı. Elə hal-əhval soruşurdum. Amma bir şeyin fərqinə varırdım ki, günü-gündən zəifləyir. Yaşlı olsa da, kənd işləri onu cavan saxlamışdı. Amma bu hadisədən sonra beli bükülməyə, saçları ağarmağa başladı. 1 il ərzində bəlkə 10 yaş qocalmışdı əmim. Yenə məni görəndə gülüb etsə də, əvvəlki can fəşanlığı, nəşəsi yox idi. Əmim oğlunun da iki körpə uşağı və həyat yoldaşı var idi. Onların yükü də əmimə qalmışdı artıq. Oğlunun dərdi azmış kimi, bir də nəvələrini böyütməli idi.
Bugün də bir məsələ ilə bağlı şəhərə gəlmişdi. Məhkəmə işi var idi deyə mənlə də görüşməli idi. Məsələni müzakirə edirdik. Bu vəsilə ilə o gündən bəri ilk uzun söhbətimiz baş tutmuşdu. Bir insan iki ildə nə qədər dəyişə bilər onun şahidi oldum. Həm xarakteri dəyişmişdi, həm də zahiri görünüşü. Hər “rəhmətlik əmin oğlu” deyəndə onu qəhər basır, sonra özünü toparlayıb yenə danışığına davam edirdi. Deyib gülən, enerji ilə dolu biri həyata küsmüş bir adama çevrilmişdi. Gözlərindəki izdirab hələ də eyni qalmışdı. Yeriyişi belə dəyişmişdi. Hiss olunurdu ki, içinə atdıqları həm ruhən, həm də cismən ona təsir edir.
Sağollaşana yaxın kiçik də olsa, nəsə etmək istədim. Fikirləşdim ki, indi əmimə nə versəm, onu xoşbəxt edə bilmərəm. Yaşlı-başlı adamdı, nə verim. Versəm belə, yalandan da olsa güləcək, çox sağol deyib, yenə eyni vəziyyətinə qayıdacaq. Mən də nəvələrinə şirniyyatdan tutmuş oyuncağa qədər pulum nəyə çatırsa alıb verdim ki, bunu balacalara verərsən. Uşaqları xoşbəxt etmək əmimi xoşbəxt etməkdən daha asan idi çünki. Həm də uşaqların sevincini görüb onun da üzündə gülüşə səbəb olacağamsa, nə mutlu mənə.
Hərdən ssenaristlərinin dərin dövlətdən konsultant kimi biri ilə məsləhətləşib hekayəsini yazdığından şübhələndiyim serial. Deməli, serialın 21-ci bölümündə baron Mehmet Karahanlı birbaşa Azərbaycanda olan Heydər Əliyevin hakimiyyətinə ehyam vurur. Burada Karahanlı Tombalacı Mehmetə Azərbaycana getməsi lazım olduğunu bildirir və bu sözləri deyir:
"Benim senden istediyim en kısa surede azerbaycana gitmen. Aliyevden (Heydər Əliyev nəzərdə tutulur) sonrakı azerbaycan için şimdiden sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor, yani biz iktidara geliyoruz. Azerbaycan benim için çok önemli, petrolü ise her kes için önemli. Git ve bildiğin işi mükemmelen yap, ben çağırana kadar da sakın dönme."
(youtube: )
dəqiqə 40:55
Bu bölümün çəkildiyi ilə nəzər salsaq görərik ki (2003-cü il), həmin dövrdə doğurdan da Azərbaycanda iqtidar dəyişikliyi gözlənilirdi. Bu zaman Heydər Əliyev səhhəti ilə əlaqədar xəstəxanada yatdığına görə prezidentliyə namizədliyini ilham Əliyevin xeyrinə geri çəkmişdi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsi gözlənilsə də, yenə də ilhamın hakimiyyətə gəlməsi çoxları tərəfindən narazılıqla qarşılanırdı.
Ümumiyyətlə türklərin Azərbaycanda mövcud olan iqtidarla bağlı dərin maraqları var idi. Belə ki, Heydər Əliyevin PKK ilə qarşılıqlı əlaqəsi o dövrün bir çox siyasətçiləri və politoloqları tərəfindən irəli sürülmüşdü. Hələ Elçibəy bir ara Heydər Əliyevi PKK-ya silah yardımı etdiyinə görə məhkəməyə vermişdi. PKK-nın yaradılmasında Heydər Əliyevin barmağı olduğunu iddia edənlər belə var idi.
Elə bunlara görə, Türkiyə ilə Əliyev hakimiyyəti arasında yaxşı münasibət yox idi. 1995-ci ildə Əliyevə qarşı Rövşən Cavadovun başçılığı altında baş tutan omonçuların hakimiyyət çevrilişi cəhdində türklərin əks kəşfiyyət nümayəndələri iştirak edib. Abdullah Çatlının da içində olduğu əks kəşfiyyət nümayəndələrinin Azərbaycana gəlməsində əsas məqsədin Rövşən Cavadovun başçılığı altında olan 60-a yaxın omon polisini çevrilişə hazırlamaq olduğu deyilirdi. Lakin buna nail ola bilmirlər, qiyam yatırılır, Rövşən Cavadov öldürülür.
Serialda “Aliyevden sonrakı iktidar için sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor” deyildikdə, məncə, ilham Əliyev ilə Babataşların əlaqəsinə və Lütfi Topal ilə olan mübahisəsinə eyham vurulur. Deməli Hikmət Babataş Türkiyədə qumarxana kralı kimi tanınan biri idi, oğlu Yaşar Babataşın isə ilham Əliyev ilə sıx dostluq əlaqələri var idi. Hələ ilham Əliyevin Babataşların şəriklərindən biri olan Lütfi Topala 500 min dollar qumar borcu olduğu belə bilinirdi. Bununla bağlı ilham Əliyevin müsahibəsi də mövcuddur. Burada, təbii ki, bütün hər şeyi təkzib edir və hamısının böhtan olduğunu bildirir.
(youtube: )
Lütfi Topala olan 500 min dollar borcun qarşılığında ilham Əliyev Topalın Bakıda qumarxana açmasına icazə vermişdi və həmin qumarxananın şəriklərindən biri olmuşdu. Bu qumarxana krallarının Azərbaycandakı iqtidarla sıx əlaqəsi də var idi. Lakin bu əlaqə çox davam etmir. Belə ki, Lütfi Topal anlaşmazlıqlara görə şəriki Hikmət Babataşı öldürür. Hikmət Babataşın oğlu Yaşar Babataş Lütfi Topalı öldürmək üçün PKK ilə razılığa gəlsə də, Lütfi Topalın ölümünə nail ola bilmir. Çox keçmir ki, Lütfi Topal Abdullah Çatlı tərəfindən öldürülür.
Lütfi Topalın ölümü mediyada böyük marağa səbəb olur, eyni zamanda “susurluk raporu” adlanan təftiş hesabatında Lütfi Topal ilə bağlı araşdırma yer alır. Həmin hesabat ilham Əliyevin Topala 500 min dollar qumar borcu olması və buna görə Əliyevin ona Bakıda qumarxana açmağına icazə verməsi ilə bağlı məlumatları da özündə ehtiva edirdi. Bu xəbər həm Türkiyə mediyasında, həm də Azərbaycan mediyasında böyük əks-sədaya yol açır. Bundan sonra Əliyev iqtidarı ilə Türkiyə arasında soyuq münasibət yaranır. Heydər Əliyev Türkiyəyə planlaşdırılan böyük səfərindən üz döndərir. Türkiyə Respublikasının o zamankı prezidenti Süleyman Demirel isə bu soyuq münasibəti aradan qaldırmağa çalışırdı. O bu məqsədlə Əliyevə “Bu bir müfettiş raporudur. Bu raporda yazılanlar bağlayıcı değildir. Seni üzen birşey varsa, bana söyle” demiş, lakin Əliyev bu hesabatın onun siyasi nüfuzuna böyük zərbə endirdiyini bildirir və ən tez zamanda Topal mövzusunu bitirməyi tələb edirdi.
Bunun nəticəsidir ki, Heydər Əliyev 1998-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün qumarxanaları və kazinoların bağlanması ilə bağlı göstəriş verir. Belə bir göstərişin verilməsinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin hakimiyyətinin sonuncu illərində yenə də Bakıda kazinolar və qumarxanalar fəaliyyət göstərirdi. iqtidar dəyişikliyi zamanı da bu qumarxana sahibləri siyasi dairələrə nüfuz edirdilər. Çünki bu qumarxanaların işləməsi və dayanması birbaşa iqtidardan asılı olan bir şey idi. Elə serialda Tombalacı Mehmet qumarxana kralı kimi tanınan biri idi. Bütün Qumarxanalar onun səlahiyyəti altında idi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsində qumarxana sahiblərinin rolunun olub-olmaması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma ilham Əliyev prezident olandan sonra belə Yaşar Babataşla dostluğunu davam etdirir.
Bir sözlə serialda, mənim fikrimcə, bu səhnə ilə birbaşa sözügedən məsələyə incə göndərmə edilib. "Susurluk" raporu və Lütfi Topal cinayətinin üstündən xeyli müddət keçməsinə görə də Əliyev-Topal mübahisəsi çoxları tərəfindən unudulduğundan bu səhnə çox danışılmamışdı.
Sosiallaşmaqla düzəldilməsi çətin olan bir məfhum. Yəni dost, sevgili falan tapmaqla düzəldiləsi bir şey deyil. Bəlkə sağlam dostluqlar qursan, vəziyyətin böyük bir hissəsini düzəldəcəksən, amma içini açacaq düzgün adamı tapmaq da çətindir. Sevgi də eynidi. Hətta dostluqla daha çox tətmin olarsan, nəinki sevgi ilə. Çünki sevgidə sahiblənmək istəyi var və gözləntilər də böyükdü. Cemre Demirelin bir sözü var idi, hansısa podcastında demişdi ki, biz sadəcə sevilmək istəmirik, istədiğimiz kəs tərəfindən istədiğimiz kimi sevilmək istəyirik. istədiğimiz kimi geyinsin, istəmədiğimiz adamla əlaqədə olmasın, istədiyimiz kimi oturub-dursun və s. Heç kim də belə ola bilməz və olmaq da istəməz. Olsa belə, onun özü fərd ola bilməyib, sənə nə faydası olacaq. Yenə də yaxşı dostluq və sağlam sevgi ancaq ağrıkəsici ola bilər, problemi yerli-dibli söküb atmaqda bunlar da acizdir. Hər şey əvvəl-axır səndən asılıdır.
Bir yerdən sonra yalnızlığının insan faktoru ilə əlaqəsi olmadığını başa düşürəm. indi yalnızlığın da növləri var, dilimiz kasaddı deyə elə hamısına yalnızlıq deyib ötüşdürüb keçirik. Being alone vəziyyəti sosiallaşmaqla düzəlir. Amma bu loneliness hər gün yüz nəfərlə ünsiyyətdə olsan belə içinə oturan bir şeydir. “Çıx çölə, qəşəng hava var, insanlarla qayna qarış” deməklə düzələn bir şey deyil yəni. Eksiztensial yalnızlıq kimidi və bunu da qəbul etməkdən başqa yol yoxdu. Qəbul etmək deyəndə də problemini başqa insanlarla ünsiyyətlə həll edə bilməyəcəyini başa düşməlisən, yoxsa sırf özünü tətmin etmək üçün aid olmadığın ortamlara girib çıxırsan.
Amma yalnızlıq nəyisə əldə etmək üçün güc verə bilər. Yenə dilimiz kasaddı deyə buna da yalnızlıq deyirik, amma bu daha çox solitude gedir. Yalnızlıqdan güc almaq kimi. Özünütəcrid də demək olar. Ən yaxşı halda belə dəyərləndirmək olar, problemi qəbullanıb, yoluna baxmaq. Yoxsa çox çəkilməz olur.
Bojack horseman'da da deyildiyi kimi: "It takes a long time to realize how truly miserable you are, and even longer to see that it doesn't have to be that way."
Hal-hazırda paytaxt Kabul başda olmaqla Əfqanıstanı öz idarəsinə almağı bacaran terror təşkilatı. Taliban 70 min əsgər heyətinə malik olmasına baxmayaraq qısa zamanda 350 min nəfərlik əsgər və polis heyətinə malik olan, Abş-ın dəstəyi ilə milyardlar xərclənərək formalaşdırılan Əfqanıstan ordusuna qalib gəlməyi bacardı. Bəyaz Saraya görə, bunun əsas səbəbi, 20 il boyunca təlim görmüş və milyardlar xərclənmiş ordunun lazım olan anda ölkələri üçün vuruşmaq əvəzinə kütləvi şəkildə bu qarşıdurmada iştirak etməməkləri idi.
Əslində belə demək düz olmazdı. Əfqanıstan müqavimət göstərdi, lakin daxildə satqınlıqlar çox olduğuna görə ordu ruhdan düşdü və təslim oldu.
Abş ordusu Əfqanıstandan çıxdıqdan sonra Taliban hərbi strategiyasında köklü dəyişikliklər etdi. 20 il boyunca şimaldan hücum edən taliban bu dəfə cənuba üz tutdu və işğala oradan başladı. Taliban Əfqanıstanın cənubunda olan Şibirqan şəhərini ələ keçirməklə burada strateji üstünlüyü ələ aldı.
8 avqust tarixində Kunduz şəhərinin ələ keçirilməsi Talibanın Əfqanıstana vurduğu ilk güclü zərbə idi. Bununla Əfqanıstanda ruh düşkünlüyü yaranmışdı. Şəhərlərin bəziləri döyüşsüz şəkildə Talibana təslim olurdu.
Əfqanıstan prezidenti Əşrəf Qani şəhərlərin talibanın nəzərəti altına keçməsi ilə lokal komandirlərə müraciət edərək onlardan kömək istədi.
Edilən müraciət nəticəsində lokal komandirlərdən biri olan ismayıl Xan Əşrəf Qani ilə görüşür. Bu görüşdən sonra Herata gedərək Talibana qarşı döyüşən orduya yardım edir.
Deyilənə görə, bir zamanlar ismayıl Xan Əşrəf Qanininin qəbuluna düşməkdə çətinlik çəkirdi. Əşrəf Qani onu qəbul edəndə isə "məşğulam, beş dəqiqə vaxtım var, buyur" deyərək ismayıl xanı alçaltmışdır. Lakin döyüş vaxtı o, ismayıl Xanın köməyinə möhtac olmuşdur.
ismayıl Xanın köməyi ilə əfqan qoşunları Heratda Taliban üzərində uğurlar qazandı. Taliban geri çəkilməyə məcbur oldu.
Daha sonra ismayıl Xan xəyanət nəticəsində Taliban militanlarına əsir düşür. Belə ki, Əşrəf Qaninin adamlarından biri Talibanla özünün əf edilməsi şərti ilə ismayıl Xanın onlara təslim edilməsi barədə razılaşır. Həmin adam ismayıl Xanı görüşə çağırır. 8 nəfər ilə görüşə gələn ismayıl Xan həmin yeri mühasirəyə alan Taliban militanları tərəfindən əsir götürülür. ismayıl Xanın əsir düşməsi xəbəri Əfqanıstan əsgərlərinə mənəvi zərbə vurur.
12 avqust tarixində Taliban Kabil ilə Kandahar arasında olan anayolu ələ keçirir. Bu tarixə qədər Taliban artıq ölkə üzrə 11 şəhəri ələ keçirmişdi.
Taliban bundan sonra Məzarı-Şərif şəhərinə hücumlar edir. Məzarı-Şərifin müdafiəsinə Abdürrəşit Dostum və Məhəmməd Nur rəhbərlik edirdi. Bu iki şəxs dəfələrlə taliban üzərində qələbə qazanmışdı. Çoxlarına görə Taliban Məzarı-Şərifdən o yana gedə bilməyəcəkdi. Çünki talibanın bu iki komandiri məğlub etməsini heç kəs gözləmirdi. Lakin 14 avqust 2021-ci il tarixdə Abdürrəşit Dostum ilə Məhəmməd Nur Məzarı-Şərifdən qaçırlar. Ertəsi gün Taliban şəhərə nəzarəti ələ keçirir.
Bu tarixdən sonra Məhəmməd Nur twittter hesabında "Dostum"la birlikdə çox böyük bir oyunun qurbanı olduq. Güclü dirənişimizə baxmayaraq hökumət və ordu qorxaqcasına özünü talibana təslim etdi. Dostum ilə məni oyuna gətirmək istədilər lakin bacarmadılar. Biz indi təhlükəsiz yerə gedə bilmişik. Danışılmamış bir neçə hekayəm var. Vaxtı gələndə hamısını danışacam." deyə açıqlama yayıb.
Məzarı-Şərifin tutulması ilə şimal tamamilə Talibanın idarəsi altına keçmiş, xalq prezident Əşrəf Qaninin istefasını tələb etməyə başlamışdı.
Taliban Kabil ətrafındakı 4 şəhəri müqavimətsiz aldı. Bununla onlar Kabili mühasirəyə almağı bacarmışdılar.
Kabil mühasirədə olarkən Gani ölkədən ayrılaraq Tacikistana qaçdı. Daha sonra Kabil talibana təslim edildi. Taliban militanları prezident sarayına daxil oldular.
Mənbələrə görə, Əfqanıstanın əsas məğlubiyyətinin səbəbi ordu deyil, ordunu idarə edənlər idi. Ordu lazımınca mübarizə aparırdı, lakin başda oturanlar ya xəyanət edirdilər, ya da ki ölkədən qaçırdılar. Eyni zamanda Əşrəf Qaninin lokal komandirləri talibana satması və idarəyə gənç, təcrübəsiz adamları gətirməsi məğlubiyyətin əsas səbəblərindən bir neçəsi idi.
Bir sözlə, Əfqanıstan idarəçilər tərəfindən edilən xəyanət və səriştəsizliklər nəticəsində Talibana təslim edildi. Talibanın Əfqanıstan üzərindəki hakimiyyəti, çox güman ki, müvəqqəti xarakter daşıyır. Lakin hakimiyyəti talibandan almaq yenə ölkədə dağıntılara gətirib çıxaracaq. Olan yenə mülki əhaliyə olacaq.
Rus ictimai fikrində görkəmli yazıçı Lev Tolstoyun ictimai-siyasi və dini-mədəni baxışlarına verilən ad. Tolstoy hər cür dəbdəbədən qaçmağa, kənddə sadə həyat yaşamağa, maddiyyata uymamağa çağırırdı. Sonradan Tolstoyun özü də şəhərdən imtina edərək Yasnaya Polyanadakı ata-baba malikanəsinə köçmüş və orada yaşamışdı. Daha sonradan rus ziyalıları bunu "tolstovkoye oproşeniye" ( Tolstoy adiləşməsi, sadələşməsi ) adlandırdı.
Belə ki, insanların məqsədləri, həyatları mürəkkəbləşdikcə, narahatlıqları da eyni zamanda artır və insan eksiztensial sıxıntıya düşür. Halbuki, sadə şeyləri etməkdən məmnun ola bilərik. Bəlkə də, uşaqlığımızın həyatın ən şirin anı olması bununla əlaqədardır. Çünki həmin vaxtlarda ən balaca şeydən belə qane ola bilirdik. Yetkinləşdikcə isə hər şeydə anlam axtarmağa başlayırıq. Buna görə də, məmnun olmaq üçün böyük və mürəkkəb hədəflər qoyuruq. Həmin hədəflər reallaşmayanda isə, boşluğa düşürük.(bəzən reallaşanda da boşluğa düşürük, (bax: martin eden))
Oğuz Atay deyir ki, "insan həyatını anlam qədər zəhərləyən heç bir şey yoxdur."
P.s. Sözügedən məsələ ilə bağlı Love, Death & Robot adlı serialın Zima Blue adlı bölümünü izləmənizi tövsiyə edirəm.
Dağınıq, nə edəcəyini bilməyən, həyatın sonrakı mərhələsinə atılmaq istəməyən, demək istəyib də deyə bilmədiyi sözlərin verdiyi ağırlığın altında.
iyul ayının əvvəlində çox pis şəkildə düşmüşdüm, hələ də düşməyə davam edirəm. hərdən yeni biriləri ilə tanış oluram, həyatımda müsbətə doğru nəsə olur, amma ümumi yaxşıyammı, bilmirəm.
il boyu master hazırlığı, uni imtahanları, üstəgəl də işləyirdim deyə istədiyim şeylərə vaxt ayıra bilmirdim. bunun üstünə də adını belə qoya bilmədiyim, içindən çıxmaqda çətinlik çəkdiyim bir münasibət var idi. Bəlkə münasibət belə deyil idi, sadəcə mən belə adlandırıram. Müəyyən qədər istəklərimə çatdım, işdən də çıxdım, evdə qalıb martin iden sindromu yaşayırdım, bir sözlə. Siqaretə belə başladım, məktəbdə oxuyanda maraq üçün tək-tük çəkirdim, amma son 7 ildə siqaret çəkməmişdim.
bir şeyin fərqinə vardım ki, bütün qohumların gözü üstümdə imiş, iki aydı işdən çıxmışam, zəng vurmayan qohum qalmadı. Qrup yoldaşlarımın əksəriyyətinin işə girməsi və mənim onlarla müqayisə edilməyə başlanılmağım da ayrı bir dərd oldu. Əslində bikar da deyiləm, təcrübəyə gedirəm, amma məvacib yoxdu. Onlara görə uni bitdiyinə görə yaxşı bir yerdə işləməli imişəm. iş təklifləri də gəlir, sadəcə sırtıqlığıma salıb oturmuşam evdə. Çünki həqiqətən yorulmuşam. içimdən gəlmir. istəmirəm. Mental olaraq çökmüşəm. Nə deyim artıq. Təcrübəni də bacardığım qədər yola verirəm ki, işə götürməsinlər məni.
Keçən dəfə barracuda tısbağa haqqında entri yazanda yadıma düşmüşdü. Balaca vaxtı bir tısbağam var idi, başına itin oyununu açırdım. Demirəm, əzab vermək üçün edirdim, əksinə onu çox sevirdim. Elə bilirdim yaxşılığı üçün edirəm, amma tam əksinə imiş. Demək payız aylarında biologiya müəllimim vermişdi. Bala idi, bunlar da sən demə qış gələn kimi qışlayırlar, yəni yatırlar bütün qış. 1 ay oynaşdıq elədik, əlimlə yemək yedizdirirdim falan, sonra bu, yavaş-yavaş yatmağa başladı. Yatmağa başladı dediyim də gün boyu qınından çıxmırdı. Dedim indi tısbağa ölür, təcili nəsə etməliyəm. Götürdüm atdım suyun içinə ki özünə gəlsin, sudan çıxartdım o tərəfə bu tərəfə yelləyirəm, sonra yenə suya atdım, özü elə üzə-üzə suyun üzünə çıxırdı, yenə də əlimlə basırdım suyun altına. Yazıq heyvana waterboarding işgəncəsi edirdim bir sözlə, bir yerdən sonra tripə girib "malların yerini söyle" falan deyirdim. Nəsə də bunu demək olar hər gün edirdim ki, ölməsin. Səhər dururdum, məktəbə gedənə yaxın bunu soyuq su ilə oyadıb məktəbə gedirdim, gələndə də barmağımla əlləşdirirdim.
Amma çox yaxşı baxırdım, yeminə qədər hər şeyini alırdım. sadəcə elə bir psixologiyada idim ki, sanki verdiklərimin əvəzini istəyirdim. Sənə bu qədər baxıram, sənin bu qədər xərclərini çəkirəm, sən də yatma, əyləndir məni kimi fikirləşirdim. Həmin tısbağa çöldə zir-zibillə qidalanıb yaşasaydı, daha çox xoşbəxt olacaqdı sanki. istədiyi vaxt yatacaqdı, istədiyi vaxt da duracaqdı. Bir verib, beş almağa bənzəyirdi mənim o tısbağaya olan sevgim. Beləcə bütün qışı qoymadım yatsın. Yazda da bezib həyətə buraxmışdım.
Hal-hazırda özümü o tısbağa kimi hiss edirəm. Təcrübəyə belə gedəndə sanki o soyuq suya atırlar məni, axşam da evdəkilər, qohumlar barmaq edir və beləcə yatmıram. Mənim nəyimə lazımdı axı yazda qış yuxusu?
davamlı olaraq suallara məruz qalmaqdır. bugün psixoloq yanına getmişdim, hüquq oxuduğumu biləndən sonra boşanma işinin olduğunu dedi. otaqda bir saata yaxın psixoloqun ailə problemlərinə qulaq asmışam. sonda da bir-iki məsləhət verib haralara müraciət etməsinin lazım olduğunu dedim. yekun olaraq seansda mənim problemlərimdən çox onun problemlərindən danışdıq.
P.s. boşanma işini öz üzərimə götürdüm, qarşılığında da növbəti seanslara endirim təklif etdi, my honey.
Tərcüməsi "biləyə rezin ilə vurmaq" olan, daha çox depresiyadan əziyyət çəkənlər tərəfindən tətbiq edilsə də, ümumiyyətlə pis verdişlərin qarşısını almaqda insana olduqca kömək edən metod.
Metoddan istifadə etmək üçün ilk öncə hər yerdə əldə edə biləciyimiz dairəvi rezini qolbaq kimi biləyə taxırıq. Daha sonra hər dəfə depresif fikirlər beyindən keçəndə rezini dartaraq biləyə zərbə vururuq. Zərbə nəticəsində ani ağrı yaranır. Hər dəfə bunu etdikdə isə beyin ağrı ilə depresif fikirləri əlaqələndirməyə başlayır. Beyin bir yerdən sonra elə zənn edir ki, ağrıya səbəb olan şey həmin depresif fikirlərdi. Çünki nə zaman belə düşüncələr haqqında fikirləşiləndə ani ağrı yaranır. Beləliklə, beyin belə düşüncələrdən bacardığı qədər uzaq durmağa çalışır.
Belə deyim, beynimiz bizi mənəvi ağrılardan qorumağa çalışmır, ümumiyyətlə mənəvi ağrılarımız beynimizin vecinə belə deyil. Bir insan mental olaraq nə qədər çökmüş olsa da, fiziki cəhətdən sağlamdırsa, beyinə görə hər şey okaydir. Lakin əgər beyin fərqinə varsa ki, bu fikirlər mənəvi ağrı ilə yanaşı fiziki ağrı da gətirir, bacardığı qədər belə fikirlərdən uzaq durmağa çalışacaq.
Bu bir çox psixoloqlar tərəfindən mental xəstələrə tətbiq edilən metoddur. Eyni zamanda bunu sadəcə depresiyadan əziyyət çəkənlər deyil, pis verdişlərdən qurtulmaq istəyənlər də istifadə edə bilər.
Tutaq kı siqareti tərgitmək istəyirsiniz. Təbii ki, bu zibili uzun illərdir çəkirsinizsə, bunu atmaq heç də asan olmayacaq. Siqareti tərgitməyə başladıqdan sonra isə nə vaxt siqaret çəkmə istəyi gəlsə, rezinlə qola bir dəfə vurursunuz. Bir müddətdən sonra yenə beyin siqaret çəkmə istəyi ilə ağrını əlaqələndirir. Bundan sonrası da artıq hamıya məlumdur.
Özəl sektorda hansı daşı qaldırsan, altından çıxan ailə. Paşa holding, kapital bank, paşa siğorta-nı müəyyən qədər bildik, öz adlarıyla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Amma bir çox sahədə olan digər aparıcı müəssisələri, cəmiyyətləri araşdıranda görürsən ki, onlar da ya Paşa holdinqin törəməsidi, ya onun törəməsinin törəməsidi, ya iştirak payının çoxuna malikdir, ya da ki hansısa yolla həmin ailəyə bağlıdı. Dövlət sektoru onsuz başdan-ayağa nepotizm, özəl sektor da bunun bir tayı + monopoliya.
Təzəlikcə böyük istehsalat cəmiyyətində işləməyə başlamışam, xarici bir şirkət var idi, bizim cəmiyyətin təsis sənədlərini istədi. Təsisçilərin də hamısı hüquqi şəxs. Həm də bu təsisçi hüquqi şəxslərin də təsis sənədləri lazım idi. Bir-bir hüquqi şəxslərin ünvanlarını gəzirik. Bütün təsis sənədlərini götürəndə aydın oldu ki təsisçilər ya Paşanın törəməsidi, ya törəməsinin törəməsi, ya da ki törəməsinin törəməsinin törəməsi fsgsjaj Axır-əvvəl hamısı paşaya bağlanırdı.
Turizm şirkətlərindən tutmuş mətbəx mebeli istehsal edən şirkətlərə qədər törəmə şirkətləri yaxud bu şirkətlər tərəfindən təsis edilmiş hüquqi şəxsləri var. Bir sözlə özəl sektorda hegemon ailə statusuna malikdir paşalar. Baxırsan öz adları ilə iş gördükləri sahələrdə belə bazar rəqibləri dolayı yolla özləridi. (baxma: tek rakibim kendim)
Əslində mashup demək də olmaz, bir-birinə calaşdırmağa çalışmışam sadəcə. Hələ ki təzəyəm deyə notlara səhv basdığım yerləri də olub. yavaş-yavaş öyrənirik.
Ofensif zarafatların edildiyi yer. Fikir vermişəm, ancaq oğlanlar olan ortamlarda bu cür söhbətlər, zarafatlar edilməyə başlanılır. istisnalar olsa da, əksər hallarda vəziyyət belədir.
Qardaşım əsgərlikdədi, bu yaxınlarda dostları ilə yanına getmişdik. Rahat olsun deyə əsgərlərin toplaşdığı çayni dedikləri yerdə oturduq. içəridə də hamı oğlandı. Bir nəfər arıq, çəlimsiz əsgər içəri girdi "peysər bayıra, peysər bayıra" deməyə başladı. Yan stoldan enlikürək, biləyi qaqaşın qolu boyda zırpı əsgər var idi. Ayağa durdu, elə bildim qaqaşı vurub aşırdacaq indi. Qalın səsi ilə "kimdi ala məni çağıran" dedi. Dedim həəəəəəə heç zad. Bunlar da bir tərəfdən gülüşməyə başladılar.
Biri o birindən saqqız istəyir, deyir axşam mamandan almışam, ondan alardın da. Birindən soruşurlar, niyə yuxusuzsan, deyir anan qoymuyub yatmağa ona görə. Regular show'daki kas adam belə bu qədər ana zarafatı eləmirdi e. Hələ qardaşım deyir, bu harasıdı, arvad uşağa qədər uzanan zarafatlar da edirlər. Adama deyərlər, sən bu söyüşü qəbul edəndə evdəkilər gözüvün qabağına gəlmir heç, Necə bu qədər rahat ola bilirsiz?
Nəysə uzun sözün qısası bir qrup əsgər var idi ki, aralarında qırmızı səd falan yox idi, nə ailə dəyəri saxlamışdılar, nə də başqa bir şey. Hamısına söyürdülər. Zarafat olsa da, qıraqdan iyrənc görsənir, özü də çox
Əliyevin adını çəkməsi çox marağımı çəkdi deyə səbəbini qısa şəkildə araşdırdım. Deməli, Tate Əliyevin intervyu vermə stilini çox bəyəndiyini deyir. Bunu da Julian Assange ilə bağlı verilən suala cavab verərkən qeyd edir.
Julian Assange siyasi məhbusdur. Tate BBC jurnalistinin onu sıxışdıran vaxt "belə müstəqil, araşdıran jurnalistsənsə Assange-in haqsız yerə Belmarsh həbsxanasında olmasını niyə araşdırmırsan?" kimi bir sual verir və jurnalistin bu sualdan sonra mövzunu dəyişdirdiyini qeyd edir.
Eyni taktikanı Əliyev öz intervyularında edir. Məsələn, hakimiyyətin atadan oğula keçməsinin tənqid edən amerika jurnalistinə Abşda da ata və oğul Bush-un iqtidara gəlməsini misal çəkir.
Tate də deyir ki, bu arqument bacarığını Azərbaycan prezidentindən oğurlamışam. Bu arqument bacarığı nədir? Qısa şəkildə səhv etdiyin zaman niyə belə səhv etdiyini soruşanda bunu siz də edirsiniz, tək mən deyiləm deyərək mövzunu dəyişdirmə cəhdi.
Fəxr və acı hissini eyni anda yaşamaq, bağlanılması çox çətin yaraya sahib olmaqdır.
Başqa səbəbdən də yaxınını itirə bilərsən, xəstəlik, avto-qəza və s. amma yaxının şəhid olubsa, bunun üstəsindən gəlmək dəfələrlə daha çətin olur.
Üç il əvvəl xalamoğlunu xəstəlikdən itirdik, iki il əvvəl də əmimoğlu müharibədə şəhid oldu. Xalamgilə gedəndə bir şeyin fərqinə varmışam ki, nə qədər acı olsa da, artıq hallarını qəbullanıb yas abu-havasından çıxıblar. Qismət belə imiş deyib yollarına davam edirlər.
Yaxşı bəs əmimgil nə edir, kənddəki evlərinə icra hakimiyyəti yekə bir bayraq qoyub, ki bilinsin bura şəhid evidi. Evə girirsən hər tərəfdə şəhidimizin şəkilləri, divardan asılmış bayraq. Küçənin başına şəhidlərin şəkilləri. Unutmağa belə imkan vermirlər, biraz yaxşılaşmağa doğru gedən kimi icra hakimiyyətindən çəkiliş ilə üstündə şəhidin şəkli olan bir tortla gəlib uşağından onu kəsməyini istəyirlər. Bunun da adı olur şəhidin xatirəsini əziz tutmaq, vallah belə etməklə əziz tutulan tək şey şəhid yaxınlarının bağlanmamış yaralarıdı. Adım kimi əminəm, onlar hələ də ilk günki kimi yasdadılar. Nə həyatlarına davam edə bilirlər, nə də toparlanıb yas abu-havasından çıxa bilirlər.
Bir söz var e, ölənlə ölünmür. yaxının şəhid olanda həqiqətən sən də onunla ölürsən. istəməsən belə öldürürlər. Ağrı-acını basıdırıb yoluna da davam edə bilmirsən. Çünki sən şəhid atası, şəhid anası, şəhid övladı, şəhid qardaşısan. Sənə bunun qürurunu və fəxrini yaşatmaq istəyirlər. Amma bu hisslərin də üzüntü ilə bağlı olduğunu bilmirlər. Bir topa hisslər düyünüdü elə bil. Birini yaşayırsansa, digərini də yaşamalısan, ortası yoxdu. Qürurlananda belə üzüntü ilə qürurlanırsan. Sonra biri çıxıb deyir ki, sən şəhid atasısan, başını dik tut.
Şəhid ailələrinin əksəriyyətinin evində də divardan asılmış bayraq, həmin bayrağın önündə şəhidin rəsmi olur. Elə bunun özü şəhid yaxınlarının yaşadığı qarmaqarışıq duyğuların simvolu kimi bir şeydi.
20-ci əsrin ikinci yarısında başlayan konfliktlərin hələ də davam etdiyi ölkə. Hal-hazırda dünyanın ən təhlükəli və kasıb ölkəsi kimi də tanınır. Qarşıdurmalar son zamanlarda səngisə də, Amerika və bir çox avropa ölkələrinin talibanla mübarizə aparmaq üçün bu torpaqlara qoşun yeritdiyinə görə müharibə meydanına çevrilmiş əfqanıstanda taliban yaxud koalisiya əsgərlərinin gülləsinə tuş gəlməyəcinizə heç kim qarantiya vermir.
Daha yaxşı analiz etmək üçün konflikt üstünə konflikt yaşamış əfqanıstanın son 50 illik tarixini 4 mərhələyə bölsək daha məqsədəuyğun olar: 1. sovet işğalından əvvəlki dövr; 2. sovet işğalı; 3. vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi; 4. amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması.
Sovet işğalından əvvəlki dövr
Təbii ki, əfqanıstan heç də həmişə bu vəziyyətdə olmayıb. 1950, 1960-ci illərdə asiyanın ən bərk gedən ölkəsi idi desək, yanılmarıq. əhali cəhətdən də yarıyıb bu dövlət. Sovet işğalından əvvəl bura gələn turistlər burdakı insanların qonaqpərvərliyindən, mehribançılığından və kabilin cənnət bağlarından ağız dolusu danışır, fürsət düşən kimi bura yenə gələcəklərini bildirirdilər. Gəl gör ki, fələk vurdu, göt-baş elədi ölkəni. Aşağıdakı şəkil də indiki əfqanıstanla əvvəlki əfqanıstanın müqayisəsini göstərir:
inaması çətin də olsa, iki şəkil də 40 il fərqlə eyni yerin şəklidir. 40 il əvvəl gəzməli-görməli parkları, bağları, həmin park, bağlarda rahat gəzə bilən qadınları, uşaqları olan əfqanıstan indi park və bağları dağıdılmış, qadınlar və uşaqlar üçün cəhənnəm məkan yerə çevrilmişdir. Son yüzillikdə bu dövr əfqanıstanın ən yaxşı dövrü hesab olunur. Təbii ki, bu dövrdə əfqanıstan xoşbəxtlər ölkəsi deyil idi. Etnik qarşıdurmalar; əsasən də, həzaralar və puştular arasında konfliktlər bu dövrdə də var idi. Çünki puştular sünni, həzaralar isə şiə idilər. Bu düşmənçilik elə güclü idi ki, hətta sovet işğalı vaxtı belə birləşib düşmənə qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə, yenə də bu iki xalq bir-birilərinə yad kimi baxırdılar. Lakin bu qarşıdurmalar silahlı qarşıdurmadan xeyli uzaq idi. Bir-birilərini xoşlamasalar da, bir təhər yola gedib dolanırdılar.
Əfqanıstanda da bu zamanlar yavaş-yavaş kommunizm meylləri yaranır və illər keçdikcə bu tendensiya ətrafına daha çox adam yığmağı bacarırdı. Artıq kommunizm kifayət qədər insanı öz təsiri altına salmağı bacarmışdı. Kommunizmin də yayıldığı ölkədə inqilab olmasa, karl marks yatdığı qəbirdə salto vurardı, yəqin. Yavaş-yavaş dolmağa başlayan şar 1978-ci ildə partlayır və solçu nur məhəmməd taraki hakimiyyətdə olan məhəmməd davud xanı devirir. Hakimiyyət kommunizm meyilli Xalqların demokratik partiyasının əlinə keçir, hansı ki parçam və xalq partiyası adlı iki marksizm meyilli partiyanın birləşməsindən yaranıb. inqilab var, kommunist partiyası var, bircə qalır sovet rusiyasının söhbətə girişməsi. inqilabın hamı tərəfindən xoş qarşılanmaması da rusiyanın bura qoşun yeritməsinin əsas səbəbi oldu. Yeni yaranmış hakimiyyətdən narazı olan müsəlmanlar və anti-kommunistlər mücahid adı altında birləşirlər. illər sonra isə mücahidlərin davamçıları taliban hərəkatının əsasını qoyacaqlar.
Mücahid dalğası ölkənin hər yerinə yayılır. Sovet rusiyası da mücahidlərlə mübarizə də hökumətə kömək məqsədi ilə 1979-cu il dekabr ayında əfqan torpaqlarına qoşun yeridir və əfqanıstanın işğalı başlayır...
Sovet işğalı
Sovet rusiyası əfqanıstana ilk girəndə yerli əhalinin rəğbətini qazanmağa çalışırdı. O dövrü görən bir Əfqanın dediyinə görə, sovet əsgərləri şəhərə girəndə insanlara konfet verirdilər. Həmçinin, burda qaldığı on il müddətində rusiya 800 milyon dollara yaxın əfqanıstana kömək etmişdir. Bu qədər pisləməyimizə baxmayaraq, indi də əfqanıstanda olan infrastrukturların əksəriyyəti sovet dövləti tərəfindən tikilmişdir. Lakin həmin 10 il müddətində rusiya əfqanıstana elə zərbə endirdi ki, ölkə hələm-hələm özünə gələ bilmir. Daha sonra vətəndaş müharibası, taliban rejimi, amerikanın buranı bombalaması hadisələri sovet işğalını əvəzlədi.
Mücahidlər işğaldan sonra daha çox fəaliyyət göstərməyə başladılar. Artıq düşmənə öz evlərində yer eləmiş mücahidlər onları burdan qovmaq üçün hər cürə vəhşiliyə əl atırdılar. Sovet əsgərləri əfqanıstanda keçirdiyi illəri həyatlarının ən fəciəvi illəri kimi yadda saxlayırlar. Çünki mücahidlər həm döyüş meydanında olan, həm də əsirlikdə olan əsgərlərə dəhşətli işgəncələr edirdilər. Deməli, mücahidlərin ən sevimli işgəncələrindən biri də o idi ki, onlar əsir düşmüş əsgərlərin əl-ayaqlarını kəsir, sonra onları sağaldır, yenidən işgəncə edir və bədənləri dözərsə, sonra yenə sağaldıb yenə işgəncə edirdilər. Elə buna görə də əsir düşməkdənsə, özlərini öldürən əsgərlərə də rast gəlmək olardı. Hətta vəhşilikləri eşidən əsgərlər əfqanıstana getmək belə istəmirdilər. Lakin sovet rusiyası əsgərləri “təlimə gedirik, uşaqlar, nə müharibəsi” adıyla avtobuslara doldurub əfqanıstana aparırdı. Sözügedən vəhşiliklərə görə, əfqan müharibəsindən sağ qayıdan əsgərlərin, demək olar, hamısında psixoloji promlemlər müşahidə olunurdu. Mücahidlər və rus ordusu müharibədə hər gün saysız-hesabsız vəhşiliklər görürlər və ağıllarını itirməmək üçün əsgərlərin əksəriyyəti nəşə bağımlısı olur. Beləliklə bu illərdən başlayaraq əfqanıstanın münbit torpağında nəşə tarlaları sürətlə artır. Elə ölkəmizdə də nəşəxorlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilən əfqan nəşəsinin geniş miqyas alması məhz buradan başlanır. Hal-hazırda da dünyada nəşə istehlakının 70%-i əfqanıstanın payına düşür.
Mücahidlərin belə bərk getdiyini görən rusiya bura əlavə qoşun da yeridir. Bunun nəticəsində də, müəyyən qədər üstünlük əldə edilir. Anti-kommunist fikirli gəncləri, yeniyetmələri həbsə atıb işgəncələr edirdilər. Amma keep calm, soyuq müharibə hələ davam edir. Bunu görən amerika mücahidləri silah-sursat və müəyyən qədər maliyyə vəsaiti ilə təmin edir (maraqlısı odur ki, amerikanın maliyyələşdirdiyi mücahidlərin davamçıları daha sonra amerikaya qarşı mübarizə aparır, bunun haqqında biraz sonra danışacam.) beləliklə, sovetin qazandığı üstünlük aradan çıxır.
il 1989... Artıq 10 ilə yaxındır ki, sovet rusiyası əfqanıstandadır. Heç bir uğur əldə edə bilməyən sovet qoşunları geri çəkilir. Müharibə ərzində, təkcə əfqan əhalisindən 2 milyona yaxın insan öldürülüb. Bəzi araştırmacılar isə, bunun daha çox olduğunu deyirlər. Müharibəyə görə, milyonlarla əfqan pakistan və irana mühacirət ediblər. Sovet rusiyasına isə müharibə ərzində 15 min əsgər itkisi ilə bərabər 3 milyard dollara yaxın zərər deyib. Sadəcə bir heç uğruna. Heç mücahidlər də heçnə qazanmır. Sadəcə onlar dağıdılmış kəndlərinə, şəhərlərinə qayıdırlar. Hətta bir rus zabiti öz intervyusunda deyir ki, “bütün əfqanıstan qurbanlarının məzarına bir daş qoyub üzərinə də belə yazmaq lazımdır – “hər şey boşuna idi”. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, SSRi-i süqutunu sürətləndirən ən əsas amillərdən biri də əfqanıstana uğursuz yürüşü idi.
Aşağıdakı şəkil, yəqin ki, hər şeyi izah edər. Savaşdan “qalib” çıxmış mücahidlər öz şəhərlərinə qayıdır:
Vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi
Sovet ordusu əfqanıstanı tərk edəndən sonra vətəndaş müharibəsi başlayır. Bir tərəfdə post-sovet dövlətin tərəfdarları, digər tərəfdə isə yenə mücahidlər. Hakimiyyətdə olan kommunistlər artıq ssri-nin dəstəyini ala bilmədiklərinə görə, mücahidlər qarşısında zəif vəziyyətə düşürlər. Bu zaman mücahid liderlərindən biri olan məhəmməd ömər taliban təşkilatını yaradır (taliban puştu dilində tələbələr deməkdir.) və 1996-cı ildə kabili işğal edərək hakimiyyəti ələ alır və bununla da əfqanıstanda taliban rejimi qurulur.
Cavanlığı döyüşlərdə keçən, son 15 ildir ki, ancaq ölüm, müharibə görən, əksəriyyətində ciddi psixoloji problemlər olan taliban üzvlərinin ölkəni gül-çiçəyə boğacağını düşünmək safehlik olardı hərhalda. Taliban liderləri quranı interpretasiya edərək şəriət qaydalarına əsasən əfqanıstanı idarə etməyə başladılar. Bu dövrdə qadınlar əfqanıstanda cəhənnəmi yaşayırdı. Onlara işləməyə, tək çölə çıxmağa icazə verilmirdi. Həmişə burqa geyinməyə məcbur edilirdilər. ən kiçik səhvlərində cəzalanır, burunları kəsilir, daş-qalaq edilirdilər. Yalnız xüsusi icazə ilə kişi həkim tərəfindən müayinə edilməsinə icazə verilirdi. Onsuz qadın həkim də demək olar yox idi. Çünki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi qadınlara işləməyə icazə verilmirdi. Müharibə təzə bitdiyinə görə neçə ailə başsız qalmışdı. Qadınlar əlacsızlıqdan öz uşaqlarını satırdılar ki, heç olmasa, bir-iki həftə qarınlarını doydura bilsinlər. Yetimxanalar ağzına qədər dolmuşdu. Kabilin küçələrində publik infaz adi hala çevrilmişdi artıq. əksərən də zinaya görə qadınları infaz edirdilər.
Publik infazdan bir görüntü:
Mənə görə, taliban açıq şəkildə ssri-nin mirası idi. Həmin mücahidlər ssri ilə mübarizədə saysız vəhşiliklər gördüklərinə görə, onlara insan həyatının nə qədər dəyərsiz olduğu aşılanıb artıq. Yəni işin psixoloji aspekləri də var. Digər tərəfdən Taliban rejiminin əsas gəliri nəşə tarlalarından gəlirdi hansı ki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi sovet işğalı dövründə bu tarlalar yayılmışdı. Həmçinin əfqanıstanı bu çirkabdan çıxara biləcək ziyalıların əksəriyyəti sovet işğalı zamanı xaricə mühacirət etmişdilər. bunlara görə də, sovet işğalından sonra ölkədə despot rejimin yaradıla biləcəyi təxmin edilə bilən bir şey idi.
Uzun sürən müharibə nəticəsində dağılan kəndlər, şəhərlər bərpa edilməmişdi. əhali uçuq-sökük binalarda yaşayır, uşaqlar xarabalıqda oyun oynayırdılar. Məşhur əfqan əsilli yazıçı khaled hosseini çərpələng uçuran romanında əfqanıstanla bağlı “burda uşaq yoxdu, uşaqlıq yoxdu.” fikrini bildirmişdi. Çərpələng uçuran romanı da əfqanıstanda baş verən konfliktlər haqqda təsəvvür yaratmağa kömək edən mənbələrdən biridir. Çünki, romanda hadisələr əfqanıstanın son 50 illik tarixində cərəyan edir.
Xoşbəxtlikdən Taliban rejiminin hakimiyyəti sadəcə 5 il çəkdi. 11 sentyabr hadisələrindən sonra Amerika talibandan osama bin laden'in ekstradisiya edilməsini tələb etdi. Taliban isə əl-qaidə ilə yaxınlıq etdiyi üçün, amerikanın bu tələbini rədd etdi. Bununla da, amerika əfqanıstana qoşun yeridərək bir zamanlar ssri-yə qarşı mübarizədə kömək etdiyi mücahidlərə müharibə elan etdi.
Amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması
Amerika taliban qüvvələrinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədi ilə əfqanıstanı bombalayır. Bombalanmalar nəticəsində təkcə taliban qüvvələri ilə yanaşı bəzi məktəblər, sivil binalar və xəstəxanalar da zərər görür. Qaş düzəltmək istəyəndə gözü vurur çıxardır bir növ amerika. Onsuz yerlərdə olan əfqan əhalisinin məişət həyatına bir zərbə də abş vurur.
Amerika ordusuna tab gətirə bilməyən taliban qısa müddətdə devrilir. Hakimiyyətdən devrilsə də, taliban amerikaya qarşı illərlə mübarizə aparır. Abşla yanaşı talibana qarşı mübarizəyə bir çox avropa ölkəsi və ingiltərə də qoşulur. Bu müharibəni bitməyən müharibə də adlandırmaq olar. Hal-hazırda da əfqanıstanda abş ordusu var. Müharibəni qazana bilməyən abş talibana bəzi güzəştli şərtlərlə sülh təklif edir. Aralarında sülh sövdələşməsi olsa da, yenə də atəşkəs müəyyən intervallarla pozulur.
Talibanın amerikaya qarşı hücumu. Gördüyünüz kimi hücumdan amerikan qüvvələri ilə yanaşı sivil binalar və yerli əhali də əziyyət çəkir:
Abş əfqanıstanda taliban qüvvələrini devirdikdən sonra burda demokratik seçkilər təşkil edir və indiki əfqanıstan unitar respublikasının əsası qoyulur. Bununla despot rejim yumşalmağa başlanır. Lakin əfqanıstan hələ də ssri ilə başlanan müharibələrin əziyyətini çəkir. Taliban amerika ilə yanaşı yeni yaranmış respublika ilə də mübarizə aparır. 2015-ci ildə taliban kabildə parlament binasına hücum etdi. Xeyli sayda sivil əhali yaralandı. 2016-cı ildə yenidən parlementə hücum oldu. Lakin atılan roket parlametin binasına deyil, həyətinə düşdüyünə görə, itki olmadı. Bəlkə, taliban haqqda başqa bir entridə daha ətraflı məlumat verdim. Çünki talibanın fəaliyyəti təkcə əfqanıstanla məhdudlaşmır. Dünyanın dörd bir yanında baş verən terror aktlarında talibanın adını görmək olar.
Yekun olaraq, ilk dəfə ssri ilə başlayan müharibələrin fəsadları hələ də aradan götürülməyib. Aradan götürülməyə fürsət olmayıb desək, daha məqsədəuyğun olar. Hətta bu ölkəyə kömək etmək istəyənlərin bombalarının izi əfqanıstanda olan sökük binaların divarlarında hələ də qalmaqdadır. Son illərdə isə əsil köməyi hindistan edir. Belə ki, talibanla mübarizə üçün qoşun yeridib dağıntılar törətməkdənsə, hindistan əfqan torpaqlarında xəstəxanalar, məktəblər və digər infrastruklarını tikməyə kömək edir. Təbii ki, burda hindistanın da öz marağı var. Çünki əfqanıstanla yanaşı bu qarşıdurmaların hindistan və pakistana da təsirləri böyükdür. lakin mən hadisələri sadəcə əfqanıstanın prizmasından, bacardığım qədər qısa danışmağa çalışdım. Bəlkə də ssri 1979-ci ildə əfqanıstana girməsə idi, kommunist dövləti qısa zamanda devrilər və hər şey yenidən normala qayıdardı. Bu qədər dağıntılar baş verməz və taliban hərəkatı yaranmazdı. Ölkəmizdə olan nəşəxorlar əfqan nəşəsindən hallanıb nəşənin keyfiyyətindən ağız dolusu danışmazdı. Lakin bu da alternativ tarix nəzəriyyələrindən bir digəridir. Təbii ki, əfqanıstan müharibəsi sovetin tətiklədiyi konfliktlərdən sadəcə biridir. Lakin sözügedən müharibəyə baxmaqla sovet rusiyasının insan həyatına necə dəyər verdiyini görmək olar.
Son dəfə görüşüb içimdəkiləri sənə deyə bilmədiyimə görə hər şey yarımçıq qaldı. Unutmağa çalışıram, öhdəsindən də gəlirəm, amma hiss etdiklərimi dilə gətirməyə fürsətim olmadı deyə sənə olan sevgimi bitirə bilmirəm. Zeyqarnik effekti deyirlər, nə deyirlər buna.
Nəysə əslində son dəfə görüşə çağıranda mental breakdown-nun dibini yaşayırdım, səndən də müsbət cavab gözləmirdim. Hiss edirdim ki, sənə olan hisslərim toksik bir yerə gedir, duyğularımın daha da ifrat vəziyyətə gəlməməsi üçün hər şeyi üzünə demək istədim. içimdəkiləri deyib rahatlamağa ehtiyacım var idi ki, bundan sonra yoluma davam edə bilim. Sən də sağolasan, qəbul etmədin, onsuz yarım-yamalaq olan bir şeyə yarım-yamalaq şəkildə də son qoyduq.
Nə qədər desəndə ki, məni heç kim başa düşmür, yaşadıqlarımı heç kim yaşamayıb. Amma mən səni başa düşürdüm, başa düşməyə çalışırdım. Hər kəsə rəngli tərəfini göstərdiyin halda mən sənin qaranlıq tərəfini də görmüşdüm. Yadındadısa, demişdim ki, çox az adamı xüsusiləşdirirəm mən, xüsusiləşdirəndə də asanlıqla unuda bilmirəm. Elə buna görə öz dərd-sərimi kənara qoyub əsas səni fikirləşirdim, bütün söhbətlər falan da daha çox sənin sıxıtıntıların üzərində idi.
Bir onu deyim ki, əlimdən gələni etdim, buna görə vicdanım rahatdı. Nəyə ehtiyacın olsa idi, dəridən-qabıqdan çıxıb edərdim. Mənim isə sənə sadəcə bir yerdə ehtiyacım olmuşdu. Onsuz hər şeyi içimdə yaşayıb öz içimdə həll edən biriyəm, paylaşmağı çox sevmirəm, amma çox olmuşdu mənə uje bu, açılıb tökülmək istəyirdim.
Bilmirəm nə dərəcədə vecinəyəm, haqqqında da pis bir şey fikirləşmirəm. Nəysə ki, toparlanmağı bacarmışam, indi də özümü yaxşı hiss edirəm. amma hələ də ağlımdan çıxara bilmirəm səni. Qarşıma alıb danışa da bilmirəm, heç olmasa içimi bura tökmək istədim. Bəlkə bu məni biraz sakitləşdirər.
Qədim zamandan bəri dövlətlərin maliyyə cəhətdən əsas onurğa sütunu olan, həyatımızın hər məhləsində istəsək də, istəməsək də ödədiyimiz verginin soyğunçuluq olduğunu müdafiə edən libertarianların arasında yayılmış sloqan. Bunun bir digər versiyası isə "tax is a legalized theft"dir.
Ümumiyyətlə vergi məcburi, fərdi və əvəzsiz ödəniş kimi qəbul olunur. Bu bir çox ölkələrin qanunvericiliyində də öz əksini tapır. (baxma: Vergi Məcəlləsi, 11-ci maddə) Yəni dövlət fərdi qaydada vətəndaşdan qarşılığında hər hansı bir şey ödəmədən və yaxud vermədən məcburi şəkildə pul alır. Doğurdan da belə dedikdə vergi ilə soyğunçuluq arasında fərq olmur. Çünki soyğunçuluq da eyni sistem ilə işləyir. Birinin malını/pulunu onun razılığı olmadan məcburi şəkildə alırsan və qarşılığında da isə heçnə vermirsən. Lakin tək fərq odur ki, vergi ödəyicilərin əksinə soyğunçuluğa məruz qalan şəxslərin sığınacaqları hüquq mühafizə orqanları var.
Dövlətin isə müdafiəsi budur ki, vergini yığmaqda əsas məqsəd dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatıdır. Yəni, vergi yolların salınması, xəstəxanaların, məktəblərin və digər infrastruktur binaların tikilməsi, dövlət qulluqçularının maaşlarının ödənilməsi üçün lazım olan pul vəsatini qarşılamaq üçün vətəndaşlardan alınan ödənişdir.
Buna müəyyən qədər haqq qazandırmaq olar. Amma belə bir şey fikiləşək, tutaq ki, dövlətin vergiyə ehtiyacı yoxdur. Məsələn, dövlət təbii qaynaqlardan və yaxud digər sahələrdən əldə etdiyi gəlir ilə yuxarıda göstərilən maliyyə təminatını tam şəkildə qarşılayır. O zaman dövlətin yenə də əhalidən vergi almağı soyğunçuluq olmur? Və yaxud başqa bir ssenari deyək, dövlətin maliyyə təminatını 10% gəlir vergisi ödədiyi təqdirdə əhalidən 15% gəlir vergisi toplanılırsa, həmin artıq ödənilmiş 5% vergi soyğunçuluq olmurmu?
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində əhali üzərinə qoyulan gəlir vergisi sıfır faizdir. Bunun səbəbi isə dövlətin təbii qaynaqlardan əldə etdiyi gəliri və ölkədə fəaliyyət göstərən korporasiyalardan aldığı vergi ödənişi dövlətin maliyyə təminatını ödəyir. Buna görə dövlət əhali üzərinə hər hansı vergi təyin etməmişdir.
Vergi sistemi dövlətin əlində olan nəzarət edilməsi gərəkən bir sistemdir. Yəni vergi dərəcələri təyin olunarkən nəyə görə bu miqdarda təyin olunduğunu dair statistika, əsaslandırma və bu dərəcələrin müəyyən edilməsinə nəzarət edən müstəqil bir orqan olmalıdır.
Qeyd edim ki, Azərbaycanda gəlir vergisi 14% (fiziki şəxslərdən alınan vergi), mənfəət vergisi isə 20% (hüquqi şəxslərdən alınan vergi) kimi müəyyənləşmişdir. Bu göstəricilərlə Azərbaycan neft, qaz və digər faydalı qazıntılarla zəngin olan ölkələr arasında ən yüksək vergilərə sahib ölkələrin başında durur. Ümumiyyətlə neft, qaz ölkələrin əksəriyyətində vergilər yox deyiləsi qədər azdır.
Son olaraq deyə bilərik ki, haqqlı şəkildə təyin olunmuş vergi soyğunçuluq deyil, dövlətin fəaliyyətini təmin edən maliyyə vəsatətidir. Lakin əhalidən toplanılan vergi ehtiyac olmadığı halda toplanılırsa və ya bu vəsaitlə mənimsənilən pulların yeri doldurulmağa çalışılırsa, bunu rahat şəkildə soyğunçuluq adlandırmaq olar. sifarişi verən: cornelius fudge
/>
tanım: baharın gəlişini qeyd etmək üçün çalınan şənlik mahnısı olsa da, bildiyiniz rekviem abu-havası var. time of the gypsies filmini Derekin məsləhəti ilə izləmişdim. O vaxtdan ederlezi ağlımın bir ucunda qalmışdı.
Hərdən elə biri ilə tanış olursan ki, enerjin o dəqiqə üst-üstə düşür və bir-birinizi cəlb edirsiniz. Çox qısa zamanda qaynayıb qarışırsan. Aranızda dialoq olmasa belə yaxınlıq hiss edirsən. Elə bil 40 illik tanışındı.
Bu yaxınlarda təcrübə proqramına müraciət etmişdim, dünən də seçim mərhələsi idi. içəri girəndə gəldim bir nəfərin yanında oturdum, yavaş-yavaş söhbət etməyə başladıq. Sonra başqaları da gəldi və ümumi aramızda səssizlik oldu. Mən də ortamı yumşaltmaq üçün bir zarafat etdim, özü də çox şit zarafat idi. Belə zarafatları da ancaq yaxın adamların yanında edirəm, deyirik, gülürük. Mənim zarafatıma qarşılıq o da bir zarafat etdi. Bundan sonra daha çox simpatiyam yarandı ona.
Seçim mərhələsi başlayana qədər ixtisas və ümumi təcrübə proqramı haqqında xeyli söhbət etdik. Seçim mərhələsi də qrup tapşırığı kimi bir şey idi. 100 nəfəri 12 qrupa bölüb tapşırıq verirdilər. Yuxarı çıxanda öyrəndik ki, ikimiz də eyni qrupa düşmüşük. (baxma: Təsadüfün beləsi)
Mərhələ də ondan ibarət idi ki, tapşırıq verirdilər və 20 dəqiqə ərzində həmin tapşırıq əsasında təqdimat hazırlamalı, şifahi şəkildə bunu təqdim etməli idik və hər qrup üzvünə də 2 dəqiqə vaxt düşürdü. Necəsə oldu, ona vaxt az düşdü, və demək istədiklərini tam deyə bilmədi. Buna görə biraz pis olduğunu hiss etdim. Ondan sonra mən danışmalı idim, vaxtımın bir dəqiqəsini öz danışığıma sərf elədim, və fikrimi tamamlamalı idim, bu anda “qrup yoldaşımın bununla bağlı maraqlı təklifi var” deyib topu ona atdım. O da biraz duruxdu amma özünü itirmədən qabağa gəlib danışmağa başladı, elə bil gözləyirdi belə bir şeyi. Danışığının qurtarmasına yaxın mənə söz verdi, mən də öz əlavələrimi etdim və təqdimat boyu danışdığım fikirləri tamamladım. Aramızda yaxşı harmoniya yaranmışdı, elə bil hazırlaşıb çıxmışdıq ora. Düzü, verilən 2 dəqiqəni 4 dəqiqə etdik, amma sağolsunlar təşkilatçılar bunu problem etmədilər, sona qədər qulaq asdılar.
Elə bir xasiyyətim var ki, tanımadığım ortamda və adamlar içərisində dəhşət sıxılıram. Amma həmin yerdə bir nəfər yaxın bildiyim adam varsa, abırsız həyasız biri oluram. Demək, seçim mərhələsinin əvvəlində və sonunda kofe fasiləsi oldu. Əvvəldə heç kimi tanımadığıma görə gedib özümə çay süzməyə belə çəkinirdim, bir dənə sirab götürdüm onu içirdim elə. Seçim mərhələsi bitəndən sonra isə getdik həmin yerə və yemədiyimiz şirniyyat qalmadı. Çayı kofeyə qatıb gülə-gülə içirdik. O hala gəlmişdim ki, 3 saat əvvəl çay süzməyə çəkinən biri şirniyyatın üzərinə çay üçün qoyulmuş limonu sıxaraq yeyirdi.
Çıxandan sonra ikimiz də metroya düşdük. Yol boyu da xeyli söhbət etdik. Cəsarət edib nömrəsini də istəyə bilmədim ki, bəs nə qəşəng tapışmışıq da, bir də harda görəcəyik bir-birimizi. Nə deyim, ümid edirəm, təcrübə proqramına seçilərik, ya da həyatın başqa bir məqamında yenidən qarşılaşarıq. (baxma: bir xatirə qaldı səndən)
"Şuşaya kanatla qalxdıq.
Yarım metr qarda 14 saat kəşfiyyatdan sonra, 400 nəfər o dağı dırmaşmalı idi.
Bıçaq, tapança, limonka ilə döyüşə gedirdik.
Bizi nə gözləyirdi - bilirdik. 500 erməni dığasının biz daxil olan tərəfdə olduğu məlumatını əldə eləmişdik. Ən az sayda bu tərəfdə yerləşmişdilər, başqa mövqelərində ağır artilleriya və canlı qüvvə sayı buradakından azı üç dəfə çox idi.
Çünki onlar bizim o tərəfdən hücum edəcəyimizi güman edirdilər.
Heç bir insanın ağlına gəlməyəcəyi sıldırımları dırmaşıb, döyüşə artilleriyasız girəcəyimizi düşünmürdülər.
Nəinki onların, heç kəsin ağlına gəlməzdi ki biz bıçaqla Şuşanı almağı düşünürük...
Generalımızın düzgün döyüş tapşırığı, düzgün koordinatlar olmasaydı, məhv ola bilərdik.
Amma hər şey zərgər dədiqliyi ilə ölçülüb-biçilmişdi.
Biz qayaları dırmaşıb, əlbəyaxa döyüşə girdik. Dəqiq deyə bilməyəcəm, təxmini desəm 40-a yaxın ermənini şəxsən özüm bıçaqla bitirmişəm hücum anında.
Onların arasına düşən panika belə, general tərəfindən hesablanmışdı.
Panika yaranan kimi, tapşırıq əsasında hərəmiz dəstə-dəstə əks istiqamətlərdə dağılışdıq. Ermənilər artıq həyəcan və qorxudan bir-birinə atəş açırdılar. Onlar hətta öz əsgərlərinə belə inanmırdılar, yaxınlaşan erməni, ermənini vururdu, çünki onlarımın formasında elə biz də ola bilərdik.
Şuşa bizim əzəmətimizi, gücümüzü, əsgərimizin qorxmazlığını onlara göstərdi.
Onlar Şuşanı bir il dayanmadan müdafiə edə biləcək sayda silah-sursat və canlı qüvvə ilə təmin eləmişdilər.
Şuşa şəhidlərimizin qanı bahasına, kişiliyi, qorxmazlığı bahasına bir neçə saat ərzində alındı"
Hələ də Şuşanın satıldığını iddia edən varsa, bu, sadəcə orda həlak olan şəhidlərin ruhuna hörmətsizlikdi. Mənim öz yaxınlarımın arasında da 052'də xidmət edən xüsusi təyinatlılar var. Dediklərini holivud kinolarında belə görmək mümkün deyil. Bir sözlə, bizimkilər tarix yazıblar.
isa peyğəmbərin çarmıxa çəkilərkən əllərinə, ayaqlarına mismar ilə vurulan 4 yara və çarmıxda ölüb-ölmədiyinə yoxlamaq üçün gövdəsinə yeridilən nizə yarası ilə birlikdə ümumilikdə beş müqəddəs yaraya verilən ad.
Deməli, bu beş müqəddəs yaralar tarix boyu bəzi insanlarda meydana gəlib. Stigmatanın ilk simptomları biləklərdə başlayır. Daha sonra isə digər yaralar da açılaraq stiqmata tamamlanır. Stigmatanı qəbul edənləri Roma Papası birbaşa hüzuruna çağırıraq onları qəbul edir. Bu hadisə, nə hikmətsə, adi adamlardan daha çox dinə bağlı adamların başına gəlir. Bunun səbəbi onunla əlaqələndirilir ki, dinə bağlı olan adamları Allah mükafatlandırır və isanın beş müqəddəs yarası ilə içlərindəki pislikləri qusdurur.
Stigmata simptomlarının görüldüyü ən məşhur şəxslərdən biri Francesso Forgione və ya digər adı ilə Padre Piodur. 23 yaşında olarkən onun əllərində ilk yaralar meydana gəlməyə başlayır. 31 yaşında isə stigmatası tamamlanır. Stigmatanı qəbul etdiyini görə Francesso Forgione ruhani ata adını alır. Papanın hüzuruna qədər çıxır. Hətta bir ara xristianlar arasında papadan belə daha çox nüfuza sahib olur.
Hal-hazırda stigmata hadisələri mediyada yer-yer boy göstərir. Bunların yalan və doğru olmasını demək isə heç də asan deyil. Çünki stigmata hadisələrinin əksəriyyəti aldatmaca olur. Xüsusilə padre piodan sonra stigmatanı qəbul edənlərin necə böyük hörmət və qayğı gördüklərinin fərqinə varan insanlar öz əllərində və ayaqlarında "müqəddəs yaraları" açaraq özlərini stigmatanı keçirənlər kimi qələmə verirdilər.
Mənbələrə əsasən stigmata hadisələrinin sadəcə az bir qismi real, əksəriyyəti isə aldatmacadır. Buna görə stigmata hadisələrini araşdırmaq üçün Vatikanda xüsusi bir komissiya qurulur. Həmin komissiyanın gəldiyi qənaətə əsasən hadisənin stigmata olub-olmadığını aydınlaşdırmaq üçün aşadakı yol izlənilir: 1. ilk öncə yaralar dairəvi deyil, dördbucaq formasında olmalıdır 2. Yaralar ovuç içində deyil, biləkdə olmalıdır. Çünki isa peyğəmbər biləklərindən çarmıxa çəkilmişdi. 3. Ayaqdakı yaralar ayaq biləyinin biraz üstündə olmalıdır və yaralar olmasına baxmayaraq stigmatanı keçirən insan normal şəkildə yeriməyi bacarmalıdır. 4. Ən önəmlisi isə odur ki, yaralardan axan qan stigmatanı keçirən insanın qanı ilə eyni qan qrupuna aid olmamalıdır. Çünki axan qan həmin insanın qanı deyil isanın qanıdır.
Bunların hamısı stigmatanı keçirən insanda varsa, o artıq müqəddəs insan hesab olunur və ən qısa zamanda papanın hüzuruna çıxarılır.
Maraqlısı isə odur ki, bu qaydalar çıxandan sonra Papanın hüzuruna çıxarılan stigmata keçirən insanların sayında ciddi şəkildə azalma yaranır. Demək olar bütün stigmata keçirən insanların əslində stigmata keçirmədikləri, ya özlərinin bu yaranı açdıqları ya da ki hansısa dəri rahatsızlıqlarına malik olduqları aşkar olunur.
Bəlkə Padre Pioda da eyni vəziyyət idi. Çünki onun yaşadığı zamanda Vatikan stigmata ilə bağlı tələblərini müəyyən etməmişdi. Lakin bununla stigmatanın yalan olduğunu demək heç də doğru olmazdı. Stigmatanın doğru və yaxud yalan olduğu hələ də müəyyən edilməyib. Tarix boyu 700-dən çox stigmata hadisəsi baş verib. Bizə məlum olan ilk Stigmata hadisəsi 13-cü əsrdə olmuşdur. Bundan sonra isə tarix kitablarında yer-yer stigmata ilə bağlı məlumatlar öz əksini tapmışdır.
Eyni zamanda Stigmatanın tibbi bir açıqlaması yoxdur. Hər hansı bir xəstəlik olmadan dəri üzərində yaraların meydana gəlməsi real görünmür. Digər bir tərəfdən isə internetdə stigmata keçirən insanın video yazısına və yaraların açılması anına rast gəlmədim. Lakin çoxlu sayda şahid ifadəsi var idi. Arada qaldım, bilmədim inanım ya yox.
Adından da bəlli olduğu kimi mahiyyəti etibarilə təqdim edilən malların, görülən işlərin və göstərilən xidmətlərin dəyərinə əlavə edilən məbləğdən tutulan vergi növü.
Məsələn, bir şəxs digər bir şəxsdən 1000 manat dəyərində mal alır və daha sonra həmin malı 1200 manat məbləğinə satır. Bu halda ƏDV üçün vergiyə cəlb edilən məbləğ məhz malın dəyərinə əlavə edilmiş 200 (1200-1000) manatdır. Bir növ mala əlavə dəyər qazandırılır, və həmin qazandırılan əlavə dəyərdən vergi tutulur.
Artıq bir ilə yaxın yaxındır ki, alışveriş zamanı ədv-yə cəlb olunan malların satışında ədv-nin 10% faizi ödəyiciyə qaytarılır. Hökumət bunu vətəndaşın qara qaşına, qara gözünə görə etmir. Onsuz Ədv son istehlakçıdan tutulan vergidir, yəni vətəndaşdan pulu alır, onun 10%-da qaytarır. Sadəcə bunu etməkdə əsas məqsəd vətəndaşları alış veriş edərkən çeki almağa təşviq etməkdir. Bu yol vergidən yayınma hallarını xeyli miqdarda azaldır. Bir növ hökumət sahibkarlarla mübarizəyə vətəndaşları da cəlb edir.
Mahiyyət etibari ilə sadə mexanizmə malik olduğu görünsə də, hesablama və ödənilmə mexanizmi yuxarıda göstərilən misaldakı kimi sadə deyildir.
Belə ki, ƏDV ödəyicisi olan şəxslər üzərində nəzarəti təmin etmək, vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq və ƏDV yükünün daşıyıcısını dəqiq müəyyən etmək məqsədilə, ƏDV-nin hesablanması zəncirvari xarakter daşıyır.
Daha yaxşı başa düşmək üçün ƏDV-nin hesablanması və ödənilməsi ilə bağlı prosedurlara mərhələləli şəkildə nəzər salmaq daha məqsədəuyğun olar. Bu prosedur mürəkkəb sistemə malik olsa da, çalışacam ki, bacardığım qədər sadə izahla başa salım.
ilk öncə qeyd edim ki, Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV-nin dərəcəsi 18 faiz olduğundan, Azərbaycan ərazisində mal satılan və idxal olunan zaman həmin malın və idxalın dəyərindən 18 faiz dərəcə ilə ƏDV hesablanmalıdır.
Məsələn, bir şəxs digər şəxsə 1000 manat dəyərində mal təqdim edir. Bu zaman malı təqdim edən şəxs (satıcı) 180 manat məbləğində (1000x18%) ƏDV hesablanmalıdır.
Eyni zamanda satıcı sadəcə malın dəyərini deyil, həmin malın dəyərinə münasibətdə hesablanmış ƏDV məbləğini də alır.
Məsələn, A MMC B MMC-yə 1000 manat dəyərində mal satır. Bu zaman satıcı (A MMC) alıcıdan (B MMC-dən) həm 1000 manat malın dəyərini, həm də 180 manat ƏDV-ni (1000 x 18%), ümumilikdə 1180 manat ödənişi tələb edir.
Habelə ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçmiş alıcı malı alan və idxal edən zaman malın dəyəri ilə yanaşı ödədiyi ƏDV-ni, son istehlakçı olduğu hal istisna olmaqla, büdcədən geri tələb etmək hüququna malikdir. Bu vergi qanunvericiliyində “əvəzləşdirmə” adlandırılır.
Məsələn. yuxarıda göstərildiyi kimi B MMC A MMC-dən 1000 manat dəyərində mal almış və bunun müqabilində satıcıya malın dəyərini (1000 manat) və ona müvafiq ƏDV-ni (180 manat) ödəmişdir. Bu halda, alıcı B MMC malı alarkən ödədiyi 180 manat ƏDV-ni daha sonra büdcədən geri tələb etmək (əvəzləşdirmək) hüququna malikdir. Bu zaman B MMC son istehlakçı olmadığına görə ƏDV vergisindən azad olmuş sayılır. Çünki ƏDV istehlak vergisi hesab edildiyindən onun faktiki ödəyicisi istehlakçı hesab edilir. Başqa sözlə desək, malın, xidmətin və işin son istehlakçısı ƏDV-nin ödəyicisi, hesab edilir və mal alarkən ödədiyi ƏDV-ni büdcədən tələb etmək (əvəzləşdirmək) hüququ olmur. Son istehlakçıdan öncəki malın, xidmətin və işin alıcıları isə ƏDV-nin son istehlakçıdan tutulmasına xidmət edən vergi agenti qismində çıxış edir və onlar büdcədən ödədikləri ƏDV məbləğini geri tələb edə bilirlər.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, aşağıdakı əməliyyat üzrə A MMC, B MMC və C MMC-in may ayı üzrə ƏDV öhdəliyini müəyyən edək:
A MMC B MMC-dən may ayında 1000 manat dəyərində mal almış və daha sonra həmin malı may ayında 1200 manat dəyərində C MMC-yə satmışdır. C MMC isə həmin malı şəxsi məqsədləri üçün istifadə etmişdir. Buranı diqqətlə oxusaz, ƏDV mexanizmini rahat başa düşə biləcəksiniz.
ilk öncəgöstərilənlərə əsasən hər iki satış üzrə ƏDV məbləğini hesablayırıq:
1000 x 18% = 180
1200 x 18% = 216
Bu o deməkdir ki, A MMC B MMC-dən 1180 manat (1000 180), B MMC isə C MMC-dən 1416 manat (1200 216) ödəniş almışdır.
Daha sonra əvəzləşdirilməli (büdcədən tələb edilməli) ƏDV-nin məbləğini müəyyən edilir. B MMC mal alarkən 180 manat ödədiyindən həmin məbləği əvəzləşdirmək hüququna malikdir. C MMC isə malı şəxsi məqsədləri üçün istifadə etdiyindən son istehlakçı hesab edilir və bu səbəbdən mal alarkən ödədiyi 216 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququna malik deyil.
Beləliklə, yuxarıdakı misalda Ədv öhdəlikləri belə olur:
Hər hansı əvəzləşdirməli ƏDV məbləği olmadığından və 1000 manat satışdan hesablanmış ƏDV-nin məbləği 180 manat təşkil etdiyindən, A MMC-nin ƏDV öhdəliyi 180 manat təşkil edir.
Əvəzləşdirilməli ƏDV məbləği 180 manat (A MMC-dən aldığı mala görə), hesablanmalı ƏDV məbləği isə 216 manat (C MMC-yə satıdğı mala görə) olduğundan, B MMC-nin ƏDV öhdəliyi 36 manat (216-180) təşkil edir.
Son istehlakçı kimi əvəzləşdirmə hüququ olmadığından və hər hansı satış həyata keçirmədiyindən (aldığı malı öz şəxsi məqsədləri üçün istifadə etdiyindən) C MMC-nin dövlət büdcəsi qarşısında hər hansı ƏDV öhdəliyi yaranmır.
"Learned Helplessness" adı ilə də tanınan, psixologiyada insanın dəfələrlə çətin və çıxılmaz vəziyyət ilə üzləşdikdən sonra, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməyi dayandırmasına verilən ad. Hətta belə situasiyalardan çıxmaq üçün imkanları olsa belə, insanların əksəriyyəti buna cəhd etməkdən imtina edirlər. Məsəlçün, bir nəfər dəfələrlə siqareti tərgitmək üçün cəhd edir, lakin heç cürə tərgidə bilmir və bunun nəticəsində də həmin insan inanır ki, heç nə ona siqareti tərgitməyə kömək ola bilməz.
Adıçəkilən termin elmə ilk dəfə 1967-ci ildə Martin Seligman və Steven Mairer tərəfindən gətirilmişdir. Seligman'in bunu isbat etmək üçün itlər üzərində kiçik bir eksperienti də var.
Bu termini izah etmək üçün ən yaxşı misal, hindistanda filləri balacalıqdan zəncirə bağlayıb onların inanclarına çarəsizliyi aşılayaraq tərbiyə etməyi göstərmək olar. Çoxunuz bunu bilirsiniz, amma yenə də qısa şəkildə yazıram; Hindistanda filləri balacalıqdan zəncirlə ağaca bağlayırlar. Balaca fil nə qədər sınasa da, balaca və zəif olduğundan zəncirini qırmağa gücü çatmır və bir müddətdən sonra balaca fil zənciri qırmaq istəyindən üz döndərir. Balaca fil böyüyür və güclənir. Artıq həmin zənciri qırmaq onun üçün çox sadə bir şeydir. Lakin fil zənciri qırmaq üçün heç bir cəhd etmir. çünki fil üçün artıq zənciri qırmaq imkansız bir şeyə çevrilmişdir.
Bununla bağlı uşaqlar arasında bir eksperiment də keçiriblər. Eksperimentdə iştirak edən uşaqlardan iki sualdan ibarət olan testi həll etmələrini tələb ediblər. Uşaqların bəzilərinin vərəqlərində birinci sual çətin, ikinci sual asan; bəzilərində isə birinci sual asan, ikinci sual isə çətin olmuşdur. (yəni hər iki qrupda da suallar eynidi, lakin yerləri dəyişdirilmişdir.) Birinci sualı asan olan uşaqlar testdə müsbət nəticələr göstərərkən, birinci sualı çətin, ikinci sualı asan olan uşaqlar isə elə ilk sualdan ümidsizliyə qapıldıqlarına görə, suala doğru cavab verməkdə çətinlik çəkiblər.
Öyrənilmiş çarəsizliyin daha ağır forması elə uşaqlıqdan bu psixi problemi daşıyanlarda baş verir. Tutaq ki, bir nəfər uşaqlıqda bir neçə dəfə insanlarla komunikasiya yaratmaqda çətinlik çəkib. Zamanla insanlarla ünsiyyət yaratmaq çətinliyi onun psixologiyasına yansıyır və həmin adam lal, dinməz bir adama çevrilir.
Mən də elə bu lal, dinməz adamlardan biri idim. Son bir neçə ildir ki, özümdən bu xasiyyəti atmaq üçün hər cür vasitəyə əl atıram və müəyyən qədər də işə yaradığının qənaətindəyəm. Bəlkə elə indi də eləyəm, sadəcə özüm bilmirəm. Hələ də adamayovuşmazlığım var və yəqin ki, bunu ömrümün axırına qədər ata bilməyəcəm. Lakin bu öyrənilmiş çarəsizliyi özümə daha da aşılamaq istəmirəm və sizə də məsləhətim odur ki, daima sınayın. Məmnun olmadığınız vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməkdən əl çəkməyin. Ən azından, bu, heçnə etməməkdən daha yaxşı yoldur.
Söhbəti məsləhətxanadan postlara, postlardan entriyə, ordan yenə postlara gətirilən yazar. Onsuz deaktiv edib gedib sözlükdən, uzaqlaşdırılsa nə qazanacaqsız? Özlüyündə haqlı olduğunuz bir məsələni niyə bu qədər böyüdürsüz? Elədiyi hərəkət düz deyil idi, yazarın hərəkətinə haqq qazandırmıram, amma onun etdiyini başqası etsə idi, məsələnin bu qədər böyüyüb-böyüməyəcəyi də sual altındadı.
Linç etmək asandı, hələ birini çox adam linç edirsə, bu daha asandı, çünki belə olanda hamı sənin tərəfində olur. Burda kiminsə travması ilə məzələnən ilk adam pufpuf deyil. Elə bu yaxınlarda kimsə qardaşı haqqında onun üzündən nə qədər xərcə-borca girmişik deyə məsləhət başlığı açmışdı. Kimdisə yazan, o da yəqin orda-burda deyə bilmir, anonimliyin verdiyi rahatlıqda "bəlkə burda kiminsə başına belə bir hadisə gəlib, kömək edən çıxar" məntiqi ilə məsləhəti yazmışdı. Məsləhətə də bertrand bir də bir-iki yazar düzəməlli məsləhət vermişdi, qalanları məzələnmişdi. Məsələ ailə travması kimi həssas mövzular haqqında zarafat etməkdən gedirsə, bunu edən tək pufdu deyə davranmayın burda.
Bertrandın səmimiyyətinə inanıram, çünki o həmişə belədi, amma yazarın bu qədər linçlənməsini və məsələnin də bu qədər böyüdülməsini haqqlı görmürəm. 70% məsələ qərəz üstündədi.
Altılı masada siyasəti ən doğru şəkildə aparan iyi partinin liberal başkanı. Kılıçdaroğlu ancaq yanında akşener varsa, seçildikdən sonra prezidentliyi əlinə üzünə bulaşdırmazdı. Ki qadın xalqını düşünən biridir, kılıçdaroğlu aday olanda xalq tərəfindən sevilən birinin aday olmasını istədiyini demiş, buna görə altılı masadan ayrılıb, sonra hamı kimi son şans olaraq Kılıçdaroğlunun adaylığını qəbullanaraq oyların daha da bölünməməsi üçün yenidən qayıtmışdır.
Sağcı olduğuna görə istənilən an Ərdoğan ilə ittifaqa girmək imkanı var, və Ərdoğan da Akşeneri iki əlli qəbul edər. Amma Akşener iqtidara oynamır. Kılıçdaroğlunun vasıfsız olduğunu bilir, amma heç olmasa dürüstdür deyə onun yanındadır. Qadın bəziləri kimi kreslo arxasında deyil bir sözlə. Prezident kimi də hazırda Türkiyəni yolsuzluqdan qurtara biləcək sayılı siyasətçilərdəndir. Hələ biraz da iddialı olum, Kılıçdaroğlu və Ərdoğandan və ya digər namizədlərdən daha yaxşı şəkildə dövləti idarə edə bilər. Sadəcə “qadın nədir, siyasət nədir” kimi düşünən yobaz kütləyə görə Ərdoğana rəqib kimi irəli sürülmür. Mənə görə altılı masadan prezidentliyə layiq olan birinci namizəd elə meral akşener idi.
əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur. 
)
