1. daniel dennett'in 2013 ildə nəşr olunan kitabıdır. kitabın tam adı intuisiya nasosları və digər düşüncə alətləri'dir (intuition pumps and other tools for thinking). self-help kitabı deyil. dennett ciddi filosof-alimdir və elmin populyarlaşmasında aktiv şəkildə və uğurla iştirak edir. bu kitabda arqumentasiya və düşüncə zamanı özünün istifadə etdiyi "alətlərdən" bəhs edir. başlıqda onların arasından ən xoşuma gələnləri bala-bala tərcümə edəcəyəm.

3. rapaportun qaydaları (səh. 33-35)

bir rəqibinizin fikrini tənqid edərkən tam olaraq nə qədər əliaçıq olmalısız? əgər rəqibinizin dediklərində açıq-aşkar təzadlar varsa, onda təbii ki, onları əzmlə göstərməlisiz. əgər müəyyən qədər gizli təzadlar varsa, onda o təzadları diqqətlə ortaya çıxarmalı—və daha sonra məhv etməlisiz. lakin gizli təzad axtarışı adətən nitpicking'ə*, dəniz vəkilliyinə (1) və—daha öncə də gördüyümüz kimi—bildiyin parodiyaya çevrilir. axtarışın verdiyi həyəcan və rəqibinizin mütləq hardasa səhvə yol vermiş olduğu inancı amansız şərhə təşviq edir ki, belə bir şərh də sizə hücum etmək üçün asan hədəf yaradır. lakin belə asan hədəflər çox vaxt əldəki real məsələlərə aidiyyatsız olur və tərəfdarlarınızı əyləndirsə də, hamının vaxtını və səbrini nahaq yerə sərf edir. rəqibin fikrinin karikaturalaşdırmaq əleyhinə tapdığım ən yaxşı padzəhər illər öncə sosial psixoloq və oyun nəzəriyyəçisi anatol rapaport (robert axelrod'un əfsanəvi məhbusun dilemması müsabiqəsindəki qalib tit-for-tat strategiyasının yaradıcısı) tərəfindən məşhurlaşdırılan qaydalar siyahısıdır (2).

belə bir uğurlu tənqidi kommentariyanı necə quraşdırmalı:
1. hədəfinizin fikrini elə aydın, parlaq və ədalətli şəkildə yenidən ifadə etməyə çalışmalısız ki, o özü "təşəkkür, bunu bu formada demək heç özümün ağlına gəlməmişdi" desin.
2. onunla razılaşdığınız nöqtələri qeyd etməlisiz (xüsusilə də, bu nöqtələr hamı tərəfindən qəbul olunan şeylər deyilsə)
3. hədəfinizdən öyrəndiyiniz şeyləri sadalamalısınız.
4. ancaq bundan sonra deyiləni tənqid və ya təkzib eləməyə icazə verilir.

bu qaydalara riayət etmənin ən ilkin effekti odur ki, rəqibiniz tənqidinizə qulaq verəcək dinləyici olacaq: artıq onların mövqelərini onlar qədər başa düşdüyünüzü göstərmisiz və yaxşı mühakimə qabiliyyəti nümayiş etdirmisiniz (bəzi vacib məsələlərdə onlarla razılaşırsız və dediklərindən nəyisə qəbul etmisiz).

ən azından mənim üçün rapaportun qaydalarına riayət etmək həmişə bir az əziyyətdir. sözün açığı, bəzi hədəflər belə sayğılı diqqətə layiq deyillər və—qəbul edirəm ki—onları şişə taxıb qızartmaq çox ləzzət edir. lakin, yeri gələndə və işləyirsə, alınan nəticə çox fərəhləndiricidir. azadlıq təkamül edir (freedom evolves) adlı kitabımda robert kane'in (1996) uyuşmazçılığına (incompatiblism) (azad iradə ilə bağlı qətiyyən razılaşmadığım bir mövqe) bacardığım qədər əliaçıq şərh verməyə çalışmışdım və fəslin ilkin qaralamasını ona göndərdikdən sonra aldığım cavab mənim üçün çox dəyərlidir:

...fərqliliklərimizə baxmayaraq, çox xoşuma gəldi. mövqeyimin şərhi adətən tənqidçilərdən alınandan çox daha ətraflı və ədalətlidir. mövqeyimin mürəkkəbliyini və çətin suallara cavab axtarışında çəkdiyim zəhməti oxuculara çatdırırsan, bir kənara itələmirsən. buna və ətraflı şərhə görə minətdaram.

rapaport-əsaslı diqqətimin digər alıcıları daha az mehriban olublar. bəzi hallarda ədalətli tənqidə qatlaşmaq daha çətindir. unutmaq lazım deyil ki, müəllifin mövqeyinin müdafiə oluna biləcək yozmasını tapmaq üçün edilən qəhrəmancasına cəhdlər uğursuzluqla nəticələnərsə, bu, hirsli baltalamaqdan daha dağıdıcı olur. bunu tövsiyə edirəm.

footnotlar
1) dəniz qanunları gizli tələlər və qaçış bəndləri ilə dolu olub, ancaq ekspert dəniz vəkilinin baş aça biləcəyi qədər həddən artıq mürəkkəbdir. dəniz vəkilliyi rəsmiyyətdən istifadə edib məsuliyyətdən qaçmaq və ya günahı başqasının boynuna atmaqdır.
2) axelrod müsabiqəsi (axelrod və hamilton, 1981; axelrod, 1984) altruizmin təkamülünü öyrənən aktiv bir tədqiqat sahəsini başlatmışdır. bu haqda darwin'in təhlükəli ideyasında (dennett, 1995, səh. 479-480) giriş vermişəm və təzəlikcə, dünyanın müxtəlif yerlərindəki laboratoriyalardan həm simulyasiya, həm də təcrübə variasiyalarının partlayışı olmuşdur. rapaport'un "məni vurmasan, səni vurmayacam" ideyasını heyrətamiz dərəcədə sadə həyata keçirməsi, ondan sonra gələn araşdırmalar və modellər üçün toxum rolunu oynamışdır.