116. 'kiçik rəqəmlər qanunu' adlanan bir yanaşma var. çeşidli sahələrdə istifadə olunur - statistikada, demoqrafiyada, psixologiyada, sosiologiyada və s. bu yanaşmanı siyasətə tətbiq etsək, belə bir qanunauyğunluq yaranır:
siyasi səhnədə bir yer (iqtidar) açılan kimi, mütləq ona qarşı bir yer (müxalifət) açılır. çox çəkmir ki, onların ikisinə də qarşı olan daha bir yer açılır (vətəndaş cəmiyyəti). istənilən halda, siyasi səhnədə yerlərin sayı üçdən artıq ola bilmir.
ölkəmizdə siyasi səhnə qapalı olduğundan, yerlərin sayı üçə çata bilmədi. vətəndaş cəmiyyəti (sivil toplum) bizdə yaranmadı. üstəlik, nə iqtidar özünə yer aça bildi, nə müxalifət. ikisinin də yeri görünür. arabir baş verən yerdəyişmələr qapalı siyasi səhnədə yerləşmənin düzəlməsinə gətirib çıxara bilmədi. nəticədə, toplumun bütün sahələri iki böyük ritorik düşərgəyə bölündü - tərifləyənlər və tənqid edənlər. problem həm də ondadır ki, bu iki düşərgənin bir-birilə görüşməyə yeri (örnəyi, parlament) olmadı (yoxdur), ona görə də onların içində sağlam ortam yarana bilmədi. tərifləyənlərin arasında yaltaqlıq, tənqid edənlərin arasında söyüş daha çox özünə yer edə bildi. sistem problemidir, sistemi dəyişmək gərəkdir.

siyasətdə görüşlərdən qaçmaq olmaz - gedib sözünü deməlisən.

rusiya, türkiyə və iran arasında nə qədər çox ziddiyyət olarsa, bir o qədər azərbaycan üçün yaxşıdır, bu üç ölkə arasında ziddiyyətlər bizim xarici siyasət fürsətlərimizi artırır. bu ölkələrin yaxınlaşması, əksinə, xarici fürsətlərimizi azaldır (qapadır). ölkəmizin ölçüsünü və yerləşmisini nəzərə alsaq, xarici siyasət fürsətlərimizin azalması iç siyasətimizə də mənfi təsir göstərəsidir. bunu elə indi də aydın görmək olur.

konstitusiyanın 58-ci maddəsinin (birləşmək hüququ) 4-cü hissəsindən son cümlənin - "konstitusiyanı və qanunları pozan birliklərin fəaliyyətinə yalnız məhkəmə qaydasında xitam verilə bilər" - çıxarılması təklif olunur. niyə?! birləşmək hüququ - konstitusion hüquqdur. bu hüquq, hətta konstitusiyanın əleyhinə işlədildiyi hallarda konstitusionallığını itirmir. bu hüquqdan istifadə olunaraq yaradılmış birliklərin fəaliyyətinə qeyri-məhkəmə yoluyla xitam verilməsinə dair təklif konstitusiyanın kontekstinə uyğun deyil.

konstitusiyanın 49-cu maddəsində "hər kəsin başqaları ilə birlikdə müvafiq dövlət orqanlarını qabaqcadan xəbərdar etməklə" sözlərindən sonra "ictimai qaydanı və ya ictimai əxlaqı pozmamaq şərtilə" sözlərinin əlavə olunması təklif olunur. nə üçün?! ondan sonra gələn "dinc" sözü həmin mənanı verir axı. semantik qənaət prinsipini və terminoloji aydınlığı bu dərəcədə pozmağa nə gərək var? görünən odur ki, bu hökumətin bir tək siyasətə deyil, ümumən həyata baxışı belədir - "üstəgəl" (+) işarəsinə baxanda xaç görürlər.

(baxma: semantik qənaət prinsipi)
(baxma: terminoloji aydınlıq)

referenduma çıxarılmış düzəlişlərin arasında doğru olanı da var. örnəyi, bərabərlik hüququnun tərifində "milli" sözünün yerinə "etnik" sözünün yazılması təklifi. millətçiliklə bağlı çoxsaylı yazılarımdan xatırlaya bilərsiniz - "milli" sözü etnik mənşəyi deyil, dövlətə mənsubiyyəti bildirir. örnəyi, "milli ordu", "milli pul", milli məclis", "milliyət" (vətəndaşlıq). bu sözü etnik anlamda işlətmək doğru deyil. bərabərlik hüququnun tərifində "milli" sözünün yazılması kökündən yanlışdır. heç bir dövlətin başqa dövlətlərin vətəndaşlarına öz vətəndaşlarının hüquqlarına bərabər hüquq verməyə borcu yoxdur, ola da bilməz.

seçilmək hüququ yoxdur (məcazdan başqa bir nəsə deyil). niyə? çünki, hüquq öhdəlik doğurur. seçilmək hüququnun olduğunu iddia etmək, seçmək öhdəliyinin varlığını qəbul etməyi tələb edir. belə öhdəliksə yoxdur, ola da bilməz! burada söhbət ancaq namizəd olmaqdan gedə bilər. belə bir hüquq var, hərçənd, bu hüququn önəmli şərtləri olmalıdır. yəni, bu hüquq təbii deyil, hər kəsə aid oluna bilməz. namizəd olmaq - passiv seçki hüququdur.

referenduma çıxarılmış dəyişiklik təklifləri arasında beləsi də var:
insan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir.
nə gərək var buna? bu, susaraq anlaşılması gərəkən dəyər deyilmi? niyə bunu ana yasaya yazası olduq? kantian/neokantian yanaşmasına görə, hüquq - etik minimumdur. yəni, hüquq etik qaydaların elə bir minimal toplusudur ki, onu dövlət məcburiyyətilə təmin etmək gərəkdir, yoxsa toplumda mənəvi dəyərlərin çöküşü baş verər. insan ləyaqətinin qorunduğunu qanunda yazmaq gərəyi - ölkədə ciddi ləyaqət probleminin etirafıdır. etiraf önəmlidir, amma yetərli deyil. problemin kökünü görmək vacibdir. sistem problemidir, sistemi dəyişmək gərəkdir.

konstitusiyaya dəyişikliklər layihəsinin leyhinə verilən şərhlərin arasında beləsini gördüm: "vitse-prezident institutu prezident fərmanlarının icrasına nəzarəti gücləndirmək üçün yaradılır". belə şeyləri necə düşünə bilirlər? haradan götürürlər? öz fərmanlarının icrasına nəzarət etməyə prezidentə nə mane olur? nə isə... konkret bununla bağlı nəsə yazmaq istəmirəm. sözümün canı başqadır.
anlaşılan odur ki, hökumətin tarix duyumu heç yoxdur. təsisat yaddaşının təsirinə önəm vermirlər. yaratmaq istədikləri vitse-prezident institutu sovetin köynəyindən çıxmış və hələ də rusiya'nın təsiri altında olan ölkəmiz üçün hansı riskləri yarada biləcəyini düşünmürlər.
vitse-prezidentliyi qorbaçov'un vaxtında yaratdılar. ssri'nin vitse-prezidenti qennadiy yanayev oldu. nəylə nəticələndi? yanayev qorbaçov'u devirməyə girişdi, qkçp'nin rəhbəri oldu. rusiya'da da, yeltsin'nin vaxtında, vitse-prezidentliyi qurmağa çalışdılar. rusiya'nın vitse-prezidenti aleksandr rutskoy oldu. nəylə nəticələndi? rutskoy yeltsin'i devirməyə girişdi. birinci halda ssri rəsmən dağıldı, ikinci halda parlamentin binasına tanklardan atəş açıldı. vitse-prezidentlik ləğv olundu. təsisat yaddaşının təsirini görməzdən gəlmək olmaz.

siyasi sistem özünün 'həbs olunmuş inkişaf' (arrested development) mərhələsinə çatdı. 90-lardan bu yana toplumu susdurmağa çalışdılar. nəticədə, özləri susdular. ölkənin əsas problemlərindən biri də budur - susan hökumət.

f. gülən'in kitablarına görə həbs xəbərlərini oxudum, yadıma düşdü. ilqar məmmədov'a həbsxanaya alman dilində l. tolstoy'un "hacı-murad" kitabını aparmışdıq, götürmədilər. səbəbini soruşduq, "radikal dini, vahabi ədəbiyyatıdır" dedilər. natiq cəfərli'nin sözü olmasın, "multfilm kimi dövlətdir".

qapalı siyasi sistemlərdə gerçək hakimiyyət qərarvericilərə pis xəbər gətirənlərin əlində olur. sistem problemidir, sistemi dəyişmək gərəkdir.

həbslərlə real'ı siyasi səhnədən silmək, gedişatdan çıxarmaq olmayacaq. iş elə gətirdi ki, daha doğrusu, biz işi elə qurduq ki, son üç il ərzində olmuş həbslərin nəticəsində (yan təsir olaraq) real ancaq böyüdü, gücləndi, dərinləşdi. buna necə nail olduq? öncə sağlam ortam yaratdıq - sərt üzvlük siyasəti, ortaq dəyərləri paylaşan kiçik qrup, qrupun içində tam funksional demokratiya (kolleqiallıq) və s. daha sonra, hekayə qurduq və onu ağıllı şəkildə yaydıq (hədəf qruplarımızı aydın seçdik və ancaq onlarla işlədik, diqqətimizi yayındırmadıq). radikal addımlar atmadıq, emosional qərarlar vermədik, təxribatlara getmədik, intriqalara girmədik, aramızı vurmağa çalışanlara üz vermədik. tələsmədik. təşkilatımızı şəxsiyyətlər üzərində deyil, dəyərlər və prinsiplər üzərində qurduq. özümüzü nə qəhrəmana çevirdik, nə də qurbana. real'ı çözə bilmədilər, çünki real'ın insanlardan ibarət olduğunu sandılar. real - hekayədir. hekayə varsa, hadisə də olacaq! respublika hadisəsi!

bu il tələbə adını qazanmış hər kəsi təbrik edirəm. icazənizlə, bir məsləhət verim: 'gərəkdən önəmə doğru' deyil, 'önəmdən gərəyə doğru' düşünün. bunun nə demək olduğunu soruşmayın. düşünün!

prezidentin 'elm haqqında qanun'u imzaladığını bildirən xəbəri oxudum, yadıma düşdü. bizdəki referendumlar və seçkilər eynən elmin təşkili kimidir - elmi işlərin müdafiələrində gerçək opponentlik olmur, rəyləri müdafiəyə çıxanın özünə yazdırırlar, o da dissertasiyanı kiməsə yazdırır, müdafiə zamanı ediləcək çıxışları öncədən razılaşdırırlar, sonda da yeyib-içmək olur (müdafiə edənin hesabına).

izahla şərhin arasında önəmli fərq var. izahı ancaq müəllif verə bilir. müəllifdən başqa hər kim fikir bildirirsə, buna izah deyil, şərh deyilir. indi bunu niyə yazdım?
referenduma çıxarılmış konstitusiya dəyişiklərinin müəllifi - prezident - heç nə demir, susur. deməli, bu dəyişikliklərin indiyədək heç bir izahı yoxdur. ancaq şərhlər var (o cümlədən, mən yazdıqlarım). prezident özü deməlidir (izah verməlidir) ki, nə üçün 7 illik müddəti, parlamenti buraxmaq, vitse-prezidentləri təyin etmək səlahiyyətlərini və s. istəyir. əslində, bunu xeyli öncədən etməliydi, dəyişikliklərin mətni elan olunana qədər.
müəllifin susması bir gumanı gücləndirir - dəyişikliklərin məqsədi hökumətlə xalq arasında deyil, hökumətin içində gedən proseslərə yönəlib. ona görə də, ölkədə referendum ovqatı yoxdur. nə xalqın marağı var bu işə, nə hökumətin. ortada yalnız mənasız kağız-kuğuz işləri var.

qanunvericilik – xüsusi biliklər, təcrübə, siyasi mənsubiyyət və məsuliyyət tələb edən işdir. bu işi yalnız xalqın seçdiyi milli məclis görə biləcək. referendumla qanunların qəbulu təcrübəsinə son qoyacağıq. referendumla ancaq siyasi qərarlar verilə biləcək.
real'ın siyasi proqram layihəsindən.

hakimiyyətin mənbəyi xalqdırsa (ki, tekstual anlamda elədir), onda xalqdan alınmış səlahiyyətlər ancaq xalqın özünə, ya da onun seçdiyi başqa bir quruma verilə (qaytarıla, təslim oluna) bilər. referenduma çıxarılmış dəyişikliklərə görə, prezident öz səlahiyyətlərinin bəzilərini (prezidentin öz seçiminə uyğun) vitse-prezidentlərə verə bilər. vitse-prezidentləri də özü təyin edir, kimsəylə məsləhətləşmədən, kimsənin razılığını almadan.
dəyişikliklərin mətni aydın deyil. bununla, əslində, hüquq normalarına aid önəmli tələblərdən biri - aydınlıq - pozulmuş olur. söhbət sözlərin lüğəti mənasından getmir, burada hər şey aydındır. kontekst aydın deyil, problem də budur. örnəyi, prezident fərman vermək səlahiyyətini vitse-prezidentə verə bilərmi? tekstual səviyyədə aydın deyil. yalnız mətnin özünə qalırsa, verə bilər. amma, hər zaman olduğu kimi, tekstdən böyük kontekst var. fərman - normativ-hüquqi aktdır, hamı üçün məcburi davranış qaydalarını yarada bilir. prezidentdə belə bir səlahiyyətin olması anlaşılır, çünki onu xalq seçir - prezident səlahiyyətlərini xalqdan alır. bəs, vitse-prezident nə haqla fərman verə biləcək (verməli olacaqsa)? heç bir haqla! vitse-prezidentlərin səlahiyyətləri xalqdan deyil, prezidentdən gələsidir. vitse-prezidentlərin xalq qarşısında heç bir məsuliyyəti olmayacaq. bu isə o deməkdir ki, vitse-prezidentlərə fərman vermək səlahiyyəti ötürülə bilməz.
referenduma çıxarılmış dəyişikliklərin tekstual səviyyədə aydın olmaması xeyli problem yaradacaq. konstitusiya məhkəməsi işin bu tərəfinə heç diqqət yetirmədi. belə bir diqqətsizlik bağışlanmazdır və gələcəkdə düzəldilə biləcəyinə ümid vermir.
p.s. kimsə sual verə bilər: "prezident fərman vermək səlahiyyətini vitse-prezidentə niyə versin ki?" problem də elə bu suala cavabın olmamasındadır. istəsə verər, istəməsə verməz. tekst mane olmur, kontekstə isə bu hökumət fikir verən deyil. konstitusiya məhkəməsi fikir verməliydii, amma vermədi.

demokratiyanın yaranması, ayaqda qalması və yeriməsi üçün bir sıra qeyri-demokratik qurumlara gərək var - polis, ordu, məhkəmə, maliyyə icra, elm, təhsil və s. bunların heç birisi demokratik deyil. amma onların düzgün çalışması toplumu demokratiyaya gətirib çıxara bilir. ölkəmizin əsas problemi odur ki, bu qurumların heç birisi bizdə düzgün çalışmır. ona görə də demokratik keçid alınmır. demokratiya nə məqsədddir, nə də nəticə. demokratiya - yan təsirdir. demokratiya heç yerdə demokratik yolla qurulmayıb.