2. türklərin ən əski çağlardan yaddaşına hopturduğu, bugünümüzədək həmin yaddaşın, dünyagörüşünün təqdimatını verərək, özündə kainata, dünyaya baxış açısını ehtiva edən sistemdir. türk mifologiyası çox zəngindir. istər burdakı hadisələrə görə, istərsə də bu miflərdə yer alan varlıqların müxtəlifliyi və rəngarəngliyinə görə. türk mifik dünyasında səmaya, göyə xüsusi bir inam vardı. bu inamın nəticəsində qədim türklərdə səmaya qarşı xüsusi bir inam formalaşmışdır ki, səma anlayışı bizlərə tenqri olaraq ötürülmüşdür. (orxan-yenisey abidələrindən) azərbaycan türkləri buna qaraxan, türküstan türkləri göktanrı, altaylar tanrıxan, və s kimi müraciət etmişlər. türk mifologiyasına görə, əvvəllər yalnız tanrı vardı. və tanrı yalnızlığından usanaraq varlıq yaratmaq iddiasına düşür. beləliklə, sudan ülgen tanrını yaradır. suyun üzündə hərəkət edən gildən isə erlik tanrını yaradır. sonaradan ülgen xeyrin, erlik tanri isə şərin simvoluna çevrilmişdir. əfsanəyə görə, ülgen yeni varlıqlar yaradır lakin, bu varlıqlara can verə bilmir və can üçün quzğunu atası tanrının yanına göndərərək, ondan can almasını istəyir. quzğun canı götürərək, ülgenə çatdırmağa çalışır. lakin yolda inək leşi görür və ac olduğundan aşağı enir və beləliklə, canı dimdiyindən buraxır və ülgenə çatdıra bilmir. bundan xəbər tutan erlik ülgenin yaratmış olduğu varlıqların yanına gələrək onlara öz nəfəsindən can verir. bununla da ülgenin kamil varlıq yaratmaq arzusu puç olur. erlik bu məsələdə qardaşına paxıllıq edərək, atasının ülgenə daha çox dəyər verdiyini düşünür. hər fürsətdəcə ülgeni vurmağa çalışır. həmin gündən də qardaş düşmənçiliyinin əsası qoyulur. bu mif bizə heç də yad deyil, göründüyü kimi habil və qabil arasındaki münasibətlərə çox oxşayır. istisna deyil ki, əksər mədəniyyətlər və xalqlar kimi ərəblər də türk dünyagörüşündən yararlanmışlar.

ülgen və erlikdən başqa tanrı humay, albastı, yersub, (suyla) adlı tanrılar da yaratmışdır. tanrı humay günəşdən törəmiş, ana başlanğıcıdır. rəngi isə mavidir. albastı qadın olaraq təsvir olunur və yeraltı ruhların tanrısı hesab olunur, insanlar arasında ölüm toxumu səpir. yersub isə təbiətin, daha doğrusu suyun tanrısıdır. hər zaman su başında oturar. buna görə də azərbaycanlılar suyun yanından keçərkən salam verməyi savab hesab edərlər. yaxud suya zibil atmağı, suyu çirkləndirməyi günah oalraq bilərlər. bu da bizim mif yaddaşımızla əlaqədardır.

ülgen və erlik arasındakı düşmənçiliyi görən tanrı kainatın ənginliklərinə çəkilir və göyü yerdən ayırır. və onu bir neçə təbəqəyə bölür. azərbaycan türklərinə görə tanrı göyü 7 təbəqəyə bölmüşdür. məhz buna görə də, 7 müqəddəs rəqəm hesab olunur. bundan sonra tanrı ilk insanı, oğuz u yaratmaq qərarına gəlir. beləliklə, tanrı oğuzu bir ağacın başında yerə endirir. məhz bu ağac bəzi mənbələrə görə qayın ağacı olmuşdur (sibir türklərinə görə). azərbaycan və anadolu türkləri isə bunun palıd ağacı olduğunu qeyd edir. əksər türk mənbələrində oğuz "ulu əcdad" olaraq anılır. əfsanəyə görə, oğuz uzun müddət bu ağacın başında qalmış, sonradan tanrının köməyi ilə yerə düşmüşdür. bir gün, oğuz göydən ay kimi parlaq, gözəl bir qızın endiyini görür. həmin qızı sevir, izdivaca girir. beləliklə, oğuzun 3 övladı: ay, gün, ulduz dünyaya gəlir. bir müddət keçdikdən sonra, oğuz ova çıxır. ovda bir ağacın koğuşunda gözəl bir qız görür. həmin qızı sevir, evlənir bu qızdan da 3 övladı: göy, dağ, dəniz dünyaya gəlir. günlərin birində oğuzun yaxın adamlarından biri yuxu görür və bunu oğuza nəql edir. deyir ki, bu yuxumun gerçəkləşməyini istəyirəm və gərək oğulların bunu həyata keçirə. bu məqsədlə, oğuz ay, gün, ulduzu batıya, göy, dağ, dənizi isə doğuya ova göndərir. ovdan qayıdan səma oğulları qızıl bir yay, torpaq oğulları isə üç gümüş ox tapırlar. bununla da oğuz yığıncaq çağırır və iki böyük çadır qurdurur. səma oğullarının çadırının başından qara qoyun, torpaq oğullarının çadırının başından isə ağ qoyun asır və deyir ki, ay, gün, ulduz, sizləri və sizdən törəyəcəkləri bozoklar, göy, dəniz, dağ sizdən törəyəcək və sizin davamçılarınızı isə üçoklar adlandırıram və ataları oğuz vəsiyyət edir : özümdən sonra böyük oğlum günü elin xanı elan edirəm. nə qədər ki, bozoklar hakimiyyətdə olacaq və kiçik qardaşları üçoklar onların yanında olacaq, dəstək çıxacaq, o zaman heç bir zaman heç kim bizə üstün gələ bilməz. yox əgər, bu ənənə pozular, üçoklar hakimiyyəti ələ alarlarsa, o zaman elimiz zəyif düşər, düşmənlər bizi məğlub edərlər.

kitabi-dədə qorqud dastanından da görürük ki, iç oğuzlar, yəni hakimiyyətdə olanlar bozoklar, dış oğuz isə üçoklardır. bozokların hakimiyyəti zamanı heç bir düşmən oğuz elinə baya bilmir, məğlub olurlar. lakin dış oğuzun iç oğuza xilaf çıxması nəticəsində tarazılıq pozulur və oğuz eli zəyifləyir. həmçinin bu tarazılığı ağqoyunlu-qaraqoyunlu münasibətlərindən də görmək olur. qaraqoyunlular bozoklar, ağqoyunlular isə üçoklar idilər. ağqoyunluların qaraqoyunluları süquta uğratması ilə yenə tarazılıq pozulur. və yenə türk dünyası və xüsusən oğuzlar ciddi zərbələr almış olurlar. burdan da görürük ki, oğuzun sözlərində bir həqiqət var.

nə qədər əfsanə, nağıl kimi görüksə belə, bu türk mifologiyası əksər təlimlərə, millətlərin dünyagörüşünə, mədəniyyətinə bilavasitə və ya dolayı yolla təsir göstərmiş, dərin izlər buraxmağı başarmışdır.