3. 2 gün əvvəl keçirilmiş referendum. ilk öncə onu demək lazımdır ki, bu referendumun nəticəsindən asılı olmayaraq heç bir dövlət kürdüstanın müstəqilliyini legitim hesab etməyəcək. referendumun keçirilməsi israilin icazəsi və bundan da önəmlisi bərzaninin öz qərarı ilə baş verdi. çünki bərzani üçün bundan daha yaxşı fürsət ola bilməzdi. bərzani bölgədəki prosesləri yaxşı oxuyan bir siyasətçi kimi başa düşürdü ki, suriya və iraqın zəifləməsi, bütün regional güclərin və amerikanın başının suriyaya qarışması referendum üçün əlverişli şərait yaratmışdı. bu bir səbəb, digər səbəb isə amerikanın kürd dövləti proyekti üçün bərzanini yox, pyd-ypg, əsl adıyla pkk-nı qurucu kimi dəstəkləməsiydi. buna görə də bərzani sürətli hərəkət elədi. yenə başqa bir səbəb, bərzaninin xalq arasında mövqe itirməsi idi. neft qiymətlərinin düşməsindən sonra həm xalq çətin vəziyyətə düşmüşdü, həm də bərzani peşmergenin maaşını ödəyə bilmirdi. bütün pul israilin verdiyi borclar əsasında ödənilirdi. deməli bərzani yeni bir imic yaratmalı idi.
abş-ın kürd dövləti proyekti üçün bərzaniyə yox, pkk-a dəstək olmasının səbəbləri var. bərzani kürdlər arasında heç vaxt birləşdirici fiqur ola bilməz. aşirət rəhbəridir və dini qanadda yer alır. əsl kürd lideri hələ də öcalandır.
kürdüstan teması yeni bir şey deyil və bərzani sülaləsi dədə-babadan müstəqil kürdüstanın qurulması, qurucusu olmaq üçün çalışır. atası mustafa bərzani də bunun üçün mübarizə aparıb, aşirətin digər liderləri də, məsələn mahmud bərzani, əhməd bərzani. deməli bu tarixi missiyadır. müxətlif dövrlərdə bərzani sülaləsinə müxtəlif dövlətlər dəstək olub. məsələn, əvvəlcə ssri dəstəkləsə də, amerikanın iraqa girməsindən sonra arxalarından çəkilib. daha sonra israil, təbii ki indiyə qədər, bir də amerika. amma qeyd etdiyim kimi amerika bərzanini bir müddət dəstəklədikdən sonra kürdləri birləşdirəcək daha önəmli ünsürün pkk olduğunu başa düşdü.
nəysə, indi keçək əsas məsələyə. referendum həqiqətən də nəyisə dəyişəcəkmi? bu de-fakto müstəqilliyə apararmı? əlbəttə ki yox. səbəbləri çoxdur. birinci səbəb kürd muxtariyyətinin bel sütunu olan neft-qaz sənayesidir. neft eksportları dayansa xalq aclıqdan qırılacaq. kürd muxtariyyəti neft və neft məhsullarını, maye qazı ceyhan limanına çıxardırdı, ordan isə bu məhsullar avropa bazarlarına daşınırdı. indi türkiyə qapıları kürdlərin üzünə bağlamaqda qərarlı görünür. iran və iraq həmçinin. kürdlərin bir alternativ yolu qalır, suriya-aralıq dənizi yolu. bu da mümkün deyil, çünki menbiç, afrin və sahil xətləri əsəd-rus birləşmələrinin əlindədir. bərzani nefti bu riskli bölgə ilə daşıya bilməyəcəklərini başa düşür. digər tərəfdən erdoğan da vana xəttinin öz əllərində olduğunu, belə bir plan düşündükləri təqdirdə türk ordusunu menbiç, afrinə yığacağını bildirdi. və məncə erdoğan bunu tez eləməlidir, suriyaya ordunu soxsa, kürdüstan məsələsi təxirə salınacaq.
ikinci səbəb, ərzaq təhlükəsizliyidir. kürdüstana girən məhsullar həm iran, həm də türkiyə tərəfindən göndərilirdi. iran artıq sərhədi bağlayıb. türkiyə də həqiqətən bağlasa kürdlərin aclıq təhlükəsi də yaranacaq.
kürdüstan hal-hazırda dağlıq qarabağ kimidir. əksər dövlətlər tərəfindən separatçı, qeyri-legitim quruluş kimi qəbul olunur. çin qəbul eləmir, amerika könülsüz görünür. bir məsələ var ki, türkiyə-iran-iraq koalisiyası kürdüstana ordu yeritsə, amerika kürdüstanı dəstəkləyəcək və bu üç dövlətlə açıq meydanda döyüşməkdən çəkinməz. kürdləri sevdiyinə, kürdüstanı dəstəklədiyinə görə yox, iranın iraqı tamamilə təsiri altına salmamasına görə. çünki iran həm iraqda, həm də suriyadakı savaşdan ən əlverişli nəticə ilə çıxan dövlətdir. abş burada uduzduğunu bilir, böyük orta şərq proyektinin tamamilə batmaması üçün də kürdüstanı istəksiz də olsa, qorumağa məcburdur. çünki həm iraq, həm suriya siyasi hakimiyyəti iran tərəfindən himayə olunur.
bu referendum rusiyanı xüsusilə çətin vəziyyətə salıb. rosneftin kürd nefti və qazı ilə bağlı planları var idi, kürd nefti və qazı üçün boru kəmərləri çəkib, bunları türkiyə üzərindən avropa bazarlarına çıxarmaq istəyirdi. bu referendum planları təxirə saldı, amma batırmadı. indi deyəcəm niyə batırmadı.
çünki bərzani bölgəni yaxşı oxuyan bir lider kimi de fakto müstəqillik elan etsə, bütün yuxarıda sadaladığım problemlərin onu məhv edəcəyini yaxşı bilir. ona görə də yumşaq siyasət yürüdəcək, hələ ki de fakto müstəqillik elan etməyəcək. ilk işarələr onsuz da dünəndən verildi. medyada türkiyə və irana özlərindən təhlükə gəlməyəcəyini, bu dövlətlərlə diplomatik dostluqlarını davam etdirmək istədiyini bildirdi. deməli hələ ki kürdüstan olmayacaq. amma atılan addım çox önəmli idi, kürdlərin motivasiyasını da yüksəltdi və bir şeyi də sübut etdi ki, iran, türkiyə bölgədə əvvəlki kimi rahat hərəkət edə bilmir.
erdoğan da yumşalma tərəfdarıdır, yalandan gurullamağına baxmayın, iraq neftindən ən böyük xeyiri türkiyə, türk şirkətləri götürür. məsələn genel enerji. kürdüstanın ucuz qazı da türkiyəyə lazımdır.
bu qədər, bitirdim. məsələyə öz münasibətim isə budur, kürd dövləti yaradılmasına qarşıyam. birincisi, millətçiyəm və həmişə türk birliyinin qurulmasının tərəfdarı olmuşam. coğrafi yox təbii ki, mədəni-iqtisadi. avropa birliyi kimi bir şey, amma ortaq dildən istifadə olunan birlik. ikincisi, kürdüstan qurulması böyük bir planın tərkibidir. bu plan isə bütün bölgə üçün etnik qırğınlardan başqa heç bir şey vəd etmir.