mayalanma
əjdahalar googllaazərbaycana və ya azərbaycanlılara xas xüsusiyyətlər - öyrənildiyində təəccübləndirən məlumatlar - ev qızı - aybaşı - menstruasiya - gənə - yazarların hazırda düşündükləri - arı - spiral - hafiz hacıyev
★ #sözaltı wiki təsadüfi wiki gətir
yazarın wiki entryləri: mayalanma - mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi - şibyələr
sözlüyə bir müddət özəl səbəblərdən dolayı ara vermək məcburiyyətindəyəm, lakin yazılarınız hər gün oxuyacam. bu da sizə sağollaşma hədiyyəsidir.
açar sözlər:
Daxili mayalanma
xarici mayalanma
distant
kapasitasiya
kontakt
ikinci mərhələ
sinqamiya
polispermiya
fertilizin
antifertilizin
qinoqamon, androqinoqamon
Mayalanma- erkək və dişi cinsi hüceyrələrinin qovuşması nəticəsində hər bir növ üçün xarakterik olan diploid xromosom dəstli, keyfiyyətcə yeni hüceyrə- ziqotun alınmasıdır. mayalanma xarici və daxili olmaqla iki cür təsadüf olunur.
xarici mayalanma bir çox heyvanlarda, xüsusilə ibtidai onurğalılarda təsadüf olunur.
bu zaman spermatozoid ətraf mühitə (su mühitinə ) buraxılır, mayalanma da orada gedir.
Daxili mayalanma quru mühitində yaşayan heyvanlar (ali onurğalılar) üçün xarakterikdir.
xarici mühitdə qametlərin saxlanılması və qovuşması üçün şərait yoxdur. bu zaman spermatozoidlər dişi fərdin cinsi yoluna buraxılır.
məməlilərdə, eləcə də insanda mayalanma prosesinin getməsi üçün cinsi hüceyrənin yetişməsi və sayı (spermatozoidlərin) mühüm əhəmiyyət daşıyır.
məsələn, insanda bir cinsi akt zamanı 3 milli litr həcmində sperm ifraz olunur. mayalanmanı təmin etmək üçün isə spermatozoidlərin ümumi sayı 150 mln-dan az olmamalıdır (1 cinsi akt zamanı 1 kub santimetr spermada 20-60 milyona qədər spermatozoid olur ). Lakin, spermatozoidlərin sayının belə çox olmasına baxmayaraq norrmal mayalanmada ancaq biri iştirak edir * bəli, yalnız biri .
cinsi aktdan sonra qadınların uşaqlıq borusunun distal hissəsində getdikcə spermatozoidlərin sayı azalır.
mayalanmada üç əsas mərhələ ayırd edilir:
1. qametlərin distant qarşılıqlı əlaqəsi və yaxınlaşması.
2. kontakt qarşılıqlı əlaqəsi və yumurta hüceyrənin aktivləşməsi.
3. spermatozoidin yumurta hüceyrəyə daxil olması və qovuşması- sinqamiya.
Distant qarşılıqlı əlaqə xemotaksislə həyata keçirilir. xemotaksis cinsi hüceyrələrin görüşmə ehtimallığını artıran spesifik amillərin cəmidir. bu məsələdə əsas yeri cinsi hüceyrələrin hazırladığı kimyəvi maddə- hormon tutur.
müəyyənləşdirilib ki, yumurtahüceyrə spermatozoidi özünə cəlb edən maddələr ifraz edir. dişi cinsiyyət yoluna spermatozoidin düşdüyü an yumurtahüceyrəyə daxil olma qabiliyyətinə malik olmur. Məsələn, insanda 7 saat ərzində qadın cinsi orqanlarının hazırladığı hormanların nəticəsində spermatozoidlər aktivləşir ki, o da (gbax:kapasitasiya) adlanır. Kapasitasiya prosesində spermanın akrasom hissəsinin plazmolemasından qlikoproteinlər və proteinlər ayrılır. həmin maddələr akrasom reaksiyalarını yaradır.
qeyd. bundan sonra yazacaqlarımı anlamanız çətin bir məsələ olacaq. səbəbi: bunların hamısını ayrı-ayrı izah etməliyəm. yaxın günlərdə edəcəm.
kapasitasiyada yumurtalığın vəzili hüceyrələrinin sektesiyasını aktivləşdirən progestron hormonu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kapasitasiya zamanı spermin sitolemmasının xolesterini qadın cinsi yolundakı albuminlə birləşir və cinsi hüceyrələrin reseptorları aşkar olunur. mayalanma yumurta borusunun ampulyar hissəsində baş verir. bu prosesdə qametlərin yaxınlaşması və qarşılıqlı əlaqəsi (baxma: məsafə-distant qarşılqlı əlaqəsi ) xemotaksisə əsaslanır.
kontakt qarşılqlı əlaqə mərhələsində spermatozoid yumurta hüceyrəni fırlandırır. çoxsaylı spermalar yumurtahüceyrıyı yaxınlaşır və onun xarici qatına toxunaraq əlaqəyə girirlər. yumurta hüceyrə öz oxu ətrafında saniyədə 4 dəfə olmaqla fırlanır. bu hərəkət spermatozoidlərin quyruqlarının dalğavari hərəkəti nəticəsində təqribən 12 saat davam edir. erkək və dişi cinsi hüceyrələrinin qarşılıqlı təsirində spermalarda akrasom reaksiyası baş verir. bu ondan ibarətdir ki, akrasomun xarici membranı spermanın plazmolemmasının 2/3 hissəsi ilə qovuşur. sonra isə membranın ərimiş-qovuşmuş hissəsi dağılır və akrasom fermenti ətraf mühitə tökülür.
mayalanmanın ikinci mərhələsində əsasən yumurtahüceyrənin şəffaf zonasının hazırladığı sulfatlaşdırılmış polisaxaridlərin təsiri altında kalsium və natrium ionları spermatozoidin başcıq hissəsinə daxil olur, oradan isə kalsium və hidrogen ionu xaric olunur və akrasomun membranı əriyir , spermatozoidin yumurtahüceyrəyə yapışması isə şəffaf zonadakı karbohidrat qrupunun qlikoprotein fraksiyasının təsiri nəticəsində olur. cinsi hüceyrələrin birləşdiyi yer də əriyir və plazmoqamiya - yəni hər iki qametin sitoplazmasının birləşməsi baş verir. spermatozoid yumurta hüceyrə ilə təmasda olanda on minlərlə qlikoproteid zp3-lə əlaqədə olur. bu zaman akrosomal reaksiya işə düşür. akrasomal reaksiya sperma plazmolemmasının kalsium ionuna doğru keçiriciliyini artırır, onu depolyarlaşdırır ki, o da plazmolemmanın akrasomun ön membranı ilə qovuşmasını təmin edir. Şəffaf sahə bir başa akrasomal fermentlərlə təmasda olur. həmin fermentlər şəffaf zonanı əridir, sperma oradan keçərək yumurtahüceyrənin plazmolemmasının xüsusiyyətini dəyişir və kortikal reaksiya başlayır, bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra isə şəffaf sahənin xüsusiyyəti dəyişir.
Məməlilərdə mayalanma zamanı yumurtahüceyrəyə ancaq bir spermatozoid daxil olur ki, monospermiya adlanır.
mayalanmada yüz milyonlarla spermatozoid iştirak edir. onların akrosomlarından ifraz olunan fermentlər- xüsusi ilə spermalizin şəffaf zonanı əridir. ayrılan follikulyar hüceyrələr konqlemerlərdə bir-birinə yapışır və sonra isə selikli qişanın kirpikli hüceyrələrinin dalğavari hərəkəti nəticəsində yumurtahüceyrə ilə birlikdə hərəkət edir.
Üçüncü mərhələ (sinqamiya). yumurta hüceyrənin ovoplazmasına spermanın başcığı və quyruqcuğunun orta hissəsi keçir. bundan sonra ovoplazmanın periferiyasında qalınlaşma gedir və mayalanma qişası əmələ gəlir. onun qalınlığı 50 nm bərabər olmaqla polispermiyanın qarşısını alır.
polispermiya yumurtahüceyrəyə bir neçə spermatozoidin daxil olması hadisəsidir.
polispermiya özü də iki hissəyə ayrılır:
Normal polispermiya və pataloji polispermiya. Normal polispermiyada bir neçə spermanın yumurtahüceyrəyə daxil olmasına baxmayaraq onlardan yalnız birinin yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə qovuşur, qalanları isə sitoplazmada həll olur- əriyir. bu zaman alınan döl tamamilə sağlam və normal həyat qabiliyyətinə malik olur.
Pataloji polispermiyada bir neçə spermatozoidin nüvəsi yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə qovuşur, nəticədə alınan döl tez bir zamanda məhv olur, nadir hallarda isə şikəst-eybəcər vəziyyətdə doğulur ki, o da həyat qabiliyyətini tez bir zamanda itirir. qeyd etməliyəm ki, ilk dəfə olaraq rinkker (1890) göyərçinin yumurtahüceyrəsinin mayalandığı zaman 15-20 ədəd spermatozoidin yumurtahüceyrəyə keçməsini müşayət edib. 1953-cü ildə isə zibina polospermiyanı dovşanların yumurtahüceyrəsində tapıp, hətta mayalanma getdikdən sonra, yəni rüşeymin blastomer mərhələsində olduğu dövrdən sonra da spermatozoidin yumurtahüceyrəyə daxil olmasını göstərir. açığı bu növ polispermiyanın fizioloji mahiyyəti o qədər də aydın deyil. bəzi alimlər bu məsələni yumurta hüceyrənin qocalması - -vaxtının keçməsi, ikinci qrup alimlər spermaların həddindən çox fəal olması ilə əlaqələndirirlər.
bütün heyvanlarda mayalanmanın hər iki formasında spermatozoidlərdə yumurta hüceyrənin qarşılıqlı əlaqəsi, bir-birinə doğru hərəkəti erkək və dişi fərdlərin kimyəvi əlaqələri ilə tənzimlənir.
Mayalanmanı tənzim edən yumurtahüceyrənin hazırladığı spesifik maddəni F.R. lili (1919 )
fertilizin adlandırıb. bu maddə yumurtanın səthində və yaxud qişasında olur, kimyəvi tərkibi qlikoprotein və mukopolisaxariddən ibarətdir. belə ki, zülallarda olduğu kimi amin turşularından, polisaxariddə olduğu kimi bir və yaxud bir neçə qlükoza, ffruktoza, qalaktozadan-
polisaxariddən təşkil olunub. lakin həm amin turşuları, həm də monosaxaridlər müxtəlif heyvanlarda bir-birindən fərqlənir, fertilizin dı bütün heyvanlar üçün eyni olmayıb, növ üçün spesifikdir. bir fertilizin molekulyar kütləsi təqribən 300000 bərabərdir.
Spermatozoidin sitoplazmasının səthində xüsusi maddə antifertilizin olması müəyyənləşdirilib.
antifertilizin turş proteindən ibarət olub molekul kütləsi 10000 bərabərdir. A. tayler (1958 ) fertilizin-antifertilizin sisteminə antigen-antitel kimi baxır və belə hesab edir ki, onlar bir-birinə immunokimyəvi proseslərdəki "açarın" "qıfıla " düşdüyü kimi uyğun gəlir.
başqa bir alim M.hartman (1940 ) isə belə hesab edir ki, yumurtahüceyrə - qinoqamon, spermatozoid isə - adroqamon maddəsi hazırlayır. yumurtahüceyrə spermatozoidlərin hərəkətini aktivləşdirən qinoqamon I və onları aqluyitinləşdirən qinoqamon II və yaxud fertizilin hazırlayır.
bunlardan androqamon I spermatozoidlərin hərəkət aktivliyini iflic edir, androqamon II isə yumurtahüceyrənin səthini əridir. androqamon II mayalanmada xüsusi əhəmiyyət daşıyır. bəzi hallarda onu lizin adlandırırlar və o da hialuronidaza enziminə oxşayır. bu enzim yumurtahüceyrənin həlməşik maddəsini durulaşdırmaqla spermatozoidin asan hərəkətini təmin edir.
məməlilərin yumurtahüceyrəsinin mayalanmasını öyrənərkən müəyyənləşdiriblər ki, spermatozoidin akrosomunda hialuronidaza fermenti ilə yanaşı tripsin fermenti də vardır. həmin ferment yumurtanın şəffaf zonasındakı follikulyar hüceyrələrini kənarlaşdırır - tənzimləyir,bununlada spermatozoidin hərəkəti bir qədər asanlaşır.
son illərin elektron mikroskopik və sitokimyəvi tədqiqatları göstərir ki, spermatozoidin yumurtahüceyrəyə keçməsi mexanizmi mürəkkəb morfoloji və kimyəvi proseslərin ardıcıl birləşməsidir. bu məsələlər dəniz kirpisinin yumurtahüceyrəsinin mayalanması əsasında daha ətraflı öyrənilib.
spermatozoidin başcıq hissəsi, onun boyun hissəsindəki sentriolla birlikdə yumurtahüceyrəyə daxil olandan sonra tezliklə yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə birləşmir, çünki bu zaman I- dərəcəli ovositlərdən II - dərəcəli ovositlərin əmələ gəldiyi vaxta təsadüf edir. ona görə də spermatozoidin nüvəsi yumurtahüceyrənin içərisində 12 saata qədər gözləməli olur.məhz bu zamanda yumurtahüceyrə özünün yetişmə mərhələsinə çatır və mayalanmağa qadir olur.
mayalanmanın əsas dönüş məqamı nüvələrin qovuşmasıdır. spermatozoidin nüvəsi (erkək cinsi pronuklesus ) yumurta hüceyrənin sitoplazmasında şişərək yumurtahüceyrəsinin nüvəsinin (dişi cinsi pronuklesus ) həcminə çatır. kişi cinsi pronuklesus 180 dərəcə dönərək özünün sentrosomu ilə qadının cinsi pronuklesusuna doğru hərəkət edir. Onlar görüşüb qovuşur, nəticədə sinkarioqamiyada xromosomların diploid dəsti bərpa olunur.
cinsi çoxalmanın əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, orqanizmin müxtəlif formaları ətraf mühitə uyğunlaşması üçün dəyişkənliyə əsas verir. məhz bu əlamətinə görə də cinsi çoxalma qeyri cinsi (hidralarda hermafroditizm ) çoxalmalarından fərqlənir. cinsi çoxalmada iki valideynin irsi xüsusiyyətləri müxtəlif kombinasiyalar şəklində yeni nəsildə öz əksini tapır. düzdür, döldə əlamətlərin əlverişsiz kombinasiyası da alınır, lakin belə orqanizmlər təbii seçmə zamanı məhv olaraq aradan çıxırlar. xeyirli irsi əlamətləri daşıyan kombinasiyaların əksəriyyəti isə orqanizmi ətraf mühitlə yaxşı uyğunlaşdırdığından nəsildən-nəslə ötürülərək proqressiv təkamülə səbəb olur.
cinsi çoxalmanın həyata keçirilməsinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq o təbiətdə geniş yayılmaqla dominant vəziyyət alıb. qeyri-cinsi çoxalma üçün bir fərdin olması kifayətdir, lakin cinsi çoxalmada isə iki müxtəlif fərdin olması lazımdır. hətta təbii hermafrodit çarpaz mayalanma (molyuskalar) gedir. cinsi çoxalmanın getməsi və iki müxtəlif qametlərin görüşməsi üçün təbii seçmə prosesində cinsi orqanlarda xüsusi morfo-fizioloji uyğunlaşma əlamətləri meydana çıxmış, endokrin və reflektor mexanizmlər inkişaf etmişdir.
üzv ol