51. Bu məsələ ilə bağlı ən obyektiv cavabı gənc tarixçi Tural Həmid verib. Istinadlarının çoxu dəqiq, düzgün mənbələrə əsaslanır:


Xocalı qətliamının gedişi
1. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlayanda Xocalının qəsəbə statusu vardı. 1989-cu ilə qədər Xocalıda əhalinin sayı 2 min nəfərdən artıq idi. Münaqişə başlayandan sonra Xocalının DQMV paytaxtı Stepanakertə 10 km məsafədə olduğunu nəzərə alan Azərbaycan hökuməti Xocalıdakı əhalinin sayını süni surətdə artırdı. Xocalıda yaşayanların sayı 2 mindən 6300-ə yüksəldi və Azərbaycan SSR Xocalıya şəhər statusu verdi. Köçürülənlər arasında Özbəkistandan Azərbaycana gətirilən Axıska türkləri də vardı.Hökumət bu süni say artımı ilə erməniləri şəhərə hücum etməkdən çəkindirməyi planlaşdırmışdı.
2. 1991-ci ilin payızından etibarən Xocalı blokadada qaldı. Sovet qoşunlarının ərazini tərk etməsi ilə şəhərdə işıq,istilik sistemi dayandırıldı.Yanvarda Azərbaycan ordusu Xocalının blokadadan çıxarmaq üçün Əsgəran istiqamətində hücuma keçsə də, bu uğursuzluqla nəticələndi. Şəhərlə əlaqə vasitəsi kimi sadəcə vertolyotdan istifadə edilirdi. Xocalı icra hakimiyyəti başçısı Elman Məmmədovun əhalini tamamilə Xocalıdan çıxarmaq barədə istəyi yerinə yetirilmədi. Əhalinin bir qismi öz imkanlarıyla şəhəri tərk etdi.
3. 1992-ci il fevralın 25-də erməni silahlı birləşmələri tərəfindən Xocalıya hücum başladı.Həmin gün Sumqayıt poqromunun 4 illiyi idi.1992-ci ilin fevral ayından etibarən Qarabağdakı erməni silahlı qüvvələrinin liderlərindən biri olan Monte Melkonyanın qardaşı Markar Melkonyan "Mənim qardaşımın yolu" kitabında göstərir ki, bu tarix Sumqayıt hadisələrinin ildönümü ilə əlaqədar seçilib və intiqam xarakteri daşıyırdı.Xocalıya hücum zamanı şəhərdə 2-4 min arası əhali vardı.Hücumda keçmiş SSRi-nin 366-cı motoalayının komandanlığın əmrinə tabe olmadığı 2-ci bölüyü iştirak edirdi. Bölüyün demək olar ki, hamısı ermənilərdən ibarət idi və ona daha sonra Ermənistanın Müdafiə naziri olacaq Seyran Ohanyan komandanlıq edirdi. Xocalının bombardmanı fevralın 25-də axşam saat 23 radələrində başladı.Fevralın 26-da saat 01.00-dan 04.00-ə qədər olan zaman zərfində müqavimət qırıldı, ermənilər şəhərə daxil oldular.
4.Hücumun başlanmasından sonra əhalinin bir hissəsi Ağdam istiqamətində hərəkət etməyə başladı. Qaçan bəzi qruplarda şəhərin qarnizonunun silahlı əsgərləri var idi. Qaçqınlar iki istiqamətdə hərəkət edirdi:
1) Əsgəranı solda buraxıb, şəhərin şərq kənarlarından şimal-şərqə doğru çay yatağı boyunca hərəkət edənlər.
2)Əsgəranı sağda buraxıb şəhərin şimal kənarından şimal-şərqə doğru hərəkət edənlər ( qaçqınların kiçik hissəsi bu şəkildə getmişdi).
Beləliklə, əhalinin əksəriyyəti Xocalıdan ayrıldı, təxminən 200-300 nəfər evlərində və zirzəmilərində gizləndilər.Yolda 1-ci qrupu silahlı qarnizon əsgərləri müşayiət etdiyi üçün ermənilər "qaçqın karvanı"nı atəşə tutdu. (Daha sonra Ermənistan bu istiqamətdə olan sivillərin ölümünü əsgərlərin üzərinə atacaqdı)Panikaya düşən qrupun bir hissəsi səhv istiqamətdə qaçaraq birbaşa erməni hərbi hissələrinin istiqamətinə yönəldi və burada öldürüldü.(Burda ermənilər üzərlərinə gələn kütlənin əsgərlər olduğunu zənn etdiklərini bildirmişdi. Human Rights Watch bunu rədd edir) Bir hissəsi isə yolda don vurmadan həyatını itirdi. Azad koridor verilməsinə baxmayaraq 2-ci istiqamətdə olan qaçqınlar da atəşə tutulmuşdu. Burda itkilər birinci ilə müqayisədə az idi.
5.Şəhər erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra orada 86-sı Axıska türkü olan təxminən 300 mülki şəxs qaldı. 1992-ci il martın 28-nə qədər həm şəhərdə və Ağdam istiqamətində saxlanılan 700-dən çox Xocalı sakini Azərbaycan tərəfinə təhvil verildi. Onların çoxu qadın və uşaq idi.1992-ci il 26 mart tarixli Qarabağ qəzetinə görə, Xocalıda ümumilikdə 476 nəfər mülki şəxs həyatını itirmişdi.
6. Qətliamın siyasi təsiri böyük oldu. Ayaz Mütəllibov çex jurnalist Dana Mazalovaya verdiyi müsahibədə Ağdam yolunda qalan meyitlərin daha sonra eybəcər hala salındığını əsas gətirərək bunda müxalifəti günahlandırdı. Öz erməni simpatiyasını gizlətməyən Mazalova Xocalının az-lıların özləri tərəfindən edilməsi nəticəsini çıxardaraq bu müsahibəni mətbuatda tirajladı. Eyni mövqeni Ermənistan da sərgilədi. Hətta bununla bağlı Human Rights Watch-a rəsmi məktub göndərildi. Human Rights Watch Ermənistan hökümətinə göndərdiyi cavab məktubunda Qarabağ ermənilərinin etdiyi əməli az-lıların üzərinə atmaq cəhdlərinə təəccübləndiklərini, bu qətliamın məsuliyyətinin birbaşa DQR hərbçilərinin üzərində olduğunu bildirmişdi. Ayaz Mütəllibov isə Mazalovanın verdiyi müsahibəni təhrif etdiyini, Xocalıdakı qətliamın məsuliyyətini az-lıların üzərinə atmağı isə müstəsna həyasızlıq adlandırmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq AXC-nin təzyiqi ilə 1992-ci ildə Ayaz Mütəllibov vəzifəsindən istefa verdi. Çingiz Mustafayevin Tamerlan Qarayevə verdiyi "meyitləri kim sonra bu hala salıb" sualı isə açılmamış qalmaqdadır.