6. Zimbardo tərəfindən keçirilən, tarixin ən çox səs gətirən təcrübələrindən biri. təcrübə 1973-cü ilin yay aylarında Stanford universitetinin zirzəmisində keçirilib. Zimbardonun təcrübəni keçirməkdə əsas məqsədi sosial statusun və yaxud cəmiyyətdə tutulan pozisiyanın insan davranışına təsirini ölçmək idi. Təcrübə 2 həftəlik müddət üçün nəzərdə tutulsa da, sadəcə 6 gündən sonra gözlənilməz nəticələr verdiyinə görə sonlandırılmışdır.

Təcrübənin mahiyyəti haqqında qısa məlumat verim. 24 nəfər iştirakçısı olan eksperiment həbsxana simulyasiyası idi. Zimbardo püşk atma yolu ilə iştirakçıların bəzilərinə məhkum, bəzilərinə isə qardiyan rolu verir və zirzəmidə yaradılmış suni həbsxanaya yerləşdirir. Öz rollarına bürünən iştirakçılar artıq ilk günlərdən sahib olduqları pozisiyaya uyğun davranmağa başlayırlar: əllərinə güc keçdiyinə görə avtoritarlıq edən qardiyanlar və iyerarxiyada aşağıda olduqlarına, görə bütün qaydalara tabe olan məhkumlar.

Suni həbsxananın intizamını qorumaqda məsul şəxs olan qardiyanlar normal həyatda etməyəcəkləri davranışlar sərgiləyirlər: məhkumlara haqsız cəzalar verir, öz vəzifələrindən sui-istifadə edərək məhkumlarla qeyri-etik davranırdılar. Lakin Zimbardo bu davranışları görsə də, "görək axırda nə olacaq" marağı ilə təcrübəyə davam edir. Qardiyanlar təcrübənin qaydalarına zidd olaraq, məhkumların yataqlarını götürürlər. Həmçinin tualetə getməyə də qadağa qoyur, və hər həbsxana otağına bir vedrə qoyub bundan sonra bura işəyib sıçmalarını tələb edirlər. Gözünə döndüyüm Zimbardo hələ də kayfdadır. Təcrübənin dayandırılması üçün iştirakların bir-birlərini şoşqalamalarını gözləyir. Bundan bezən məhkumlar üsyan qaldırır, qardiyanların sözünə əməl etmirlər. Bununla da, qardiyan və məhkumlar arasında olan münasibət daha da kəskinləşir. Qardiyanlar artıq məhkumlara daha ağır cəzalar verirlər. Nəhayət, Zimbardo eksperimentin qeyri-etik olduğuna görə 6-cı gündə ona xitam verir.

Qeyd. Eksperiment burda danışdıqlarımdan daha çox hadisələri özündə ehtiva edir. Xırdalıqlara girib sizi yormaq istəmədim. Eksperimentə aid 1 sənədli; Quiet Rage: The Stanford Prison Experiment (1992), 3 dənə də bədii film mövcuddur; das experiment (2001), experiment (2010), The Stanford Prison Experiment (2015) . daha yaxşı təsəvvür yaranması üçün bunlara bir göz ata bilərsiniz.

Maraqlısı isə odur ki, qardiyan roluna bürünən iştirakçılar post-eksperiment intervyuda bildirirlər ki, eksperimentdə etdikləri hərəkətlərə gündəlik həyatda yol verməzdilər. Gəl gör ki, əllərinə güç keçəndə elədiklərinin şahidi olmuşduq.

Burdan çıxaracağımız nəticə odur ki, əlinizə başqa insanlara pislik etmə gücü keçmədiyi üçün özününüzü yaxşı biri adlandırmaq önyarqı olar. Həmin vəziyyətdə biz olsaydıq, əksəriyyətimiz məhkumlarla eyni şəkildə rəftar edərdik. Onsuz zimbardonun eksperimentində məhkumlara yaxşılıq edən qardiyanlar da var idi. Lakin aralarındakı mübarizə kəskinləşdikcə, edilən qeyri-etik davranışlara göz yumurdular.

Zimbardonun eksperimentinə görə, hərkəs içinə qoyulduğu qəlibə uyğun davranış sərgiləyir və qəlibdən çıxdıqdan sonra normal həyata qayıdır. Bunu hamımız edirik: dərs vaxtı uşaqları döyən amma çöldə həmin uşağı görəndə üzündən öpüb səmimi şəkildə salamlaşan müəllim də; balaca qardaş olduğuna görə onu hər yerə buyuran böyük qardaş da; siyasi mitinqlərdə aktivistləri döyən amma real həyatda, bəlkə də, həmin aktivistlərdən biri ilə dostluq etmək potensiyalı olan polis də; cəbhədə düşmən əsgərinə işgəncə edən əsgər də bunu edir. insanların əllərinə güc düşən kimi içlərində olan boşluğu doldurmaq üçün avtoritarlıq edirlər. Təbii ki, sadaladığım insanların əlindəki güc o qədər də böyük deyil. Gəl gör ki, insan daha böyük gücə sahib olduqda azğınlaşır. məsələn, hitler, stalin və mao kimilər böyük gücün azğınlaşdırdığı sadist adamlardan bir neçəsidir. Belə adamlar insanlara individual olaraq deyil, sürü kimi baxırlar, hər an ölümə göndərilməyə hazır olan bir sürü kimi.

Nəysə söhbətimizə qayıdaq

illər sonra eksperimentin iştirakçılarından biri ilə yenə intervyu edirlər. Sözügedən iştirakçı bildirir ki, bu eksperiment bizə sadəcə gücün insanın necə azğınlaşdıra biləcəyini deyil, həmçinin cəmiyyətdə tutduğumuz mövqenin və kütlənin insana olan münasibətinin onun davranışına necə təsir edə biləcəyini göstərmişdir.

Albert Camusun bir sözünü burda xatırlatmaq istəyirəm "Əksər hallarda düzgün adamlar da müəyyən şəraitə düşüb başqalarını yamsılamalı olurdular." Albert Camusun bu sözü taun (vəba) romanındandır. əsərdə oran adlı şəhərdə taun epidemiyası yaranır və millət ac qaldığına görə, evlərə girib oğurluq edir. Oğurluq edənlərdən bəziləri də epidemiyadan əvvəl düzgün insan kimi tanınanlar olur.

Bir başqa misalı isə öz ölkəmizdən verək. Bildiyiniz kimi, fevral ayında parlament seçkiləri oldu. Seçkilərdə ən çox qınanılan insanlar topa-topa bülleten atanlar idi. Gəlin indi həmin adamların içində olduğu şəraitə baxaq; Belə adamların əksəriyyəti orta yaşdan biraz yuxarı, işdən evə, evdən işə gedən, apolitik vətəndaşlardır. Yəni belələrinə maraqlı deyil ki, milli məclisdə bəhmənyar oturur, ya həsənqulu oturur. Onlar uzunmüddətli fikirləşmirlər. Sadəcə bugünü necə yola verim dərdindədilər. Və sizi əmin edirəm ki, nə qədər yaxşı adam olursunuz olun, əksəriyətiniz həmin adamın yerində olsaydınız, onun elədiyi kimi hərəkət edərdiniz. Heçnə yox, sadəcə internetə çıxış olmasa idi, onları söyən gənclərin əksəriyyəti elə onlar kimi fikirləşəcəkdi. Sizin əlinizdə imkan var ki, telefonu açıb digər ölkələrdəki vəziyyəti görüb azərbaycandakı vəziyyət ilə müqayisə edəsiniz. Hər gün xoşqədəmin verilişinə, və yaxud türk seriallarına baxan adamlardan hökumətin siyasətindəki qüsurları görməyi və bununla da ən düzgün, ən adekvat seçim etməyi gözləmək səfehlik olardı. Təbii ki, mən bunu topa-topa bülleten atanlara haqq qazandırmaq üçün demirəm. Sadəcə həmin adamın belə düşünməsi onun günahı deyil. Yaşadığı şərait onu belə davranmağa, belə düşünməyə vadar edir. Onları söyməklə, "gələcəyimizi məhv etdilər" deməklə heçnə düzələn deyil. Mövzuya biraz materialist yanaşsaq deyə bilərik ki, yaşadıqları şərait dəyişsə, onlar da dəyişəcək.

Söhbəti elə yerə gətirdim ki, entrini bitirməkdə çətinlik çəkirəm. Bitirmək məburiyyətində də deyiləm, qoy elə belə yarımçıq qals