Gündəlik həyatımızda, demək olar ki, hər yerdə - televizorda, telefonda, küçədə, divarda rast gəldiyimiz reklamların insan həyatına olan təsirinin nə qədər böyük olduğunu bizə göstərən "99 frank" əsəri Frederik Beqdeberin öz şəxsi təəssüratlarına əsaslanaraq yazılmışdır. Belə ki, Frederik Beqdeber bu romanı yazan müddətdə reklam agentliyində işləyirmiş. Roman çap olunduqdan sonra isə agentlikdən qovulmuşdur. Əsərdə Frederik etiraf edir ki, əslində bu kitabı işdən qovulmaq üçün yazır. Əksi təqdirdə özü işdən çıxsa idi, agentlikdən qovulmağa görə kompensasiya ala bilməyəcəkdi.
Əsərin baş qəhrəmanı Oktav adında bir gəncdir. Oktav reklam agentliyində işləyir və çox güman ki, yazıçının prototipidir. Son illərini seks, fahişələr və narkotik ilə keçirən Oktav bu distopiyadan qaçmaq istəyir. Buna görə də, işdən qovulmaq üçün kitab yazmağa başlayır. Əslində kitab yazmaqda əsas məqsəd işdən qovulmaqdan ziyadə kapitalizm sistemi və onun ən böyük silahı olan reklam dünyasından intiqam almaq üçün bu sektorun bütün iyrəncliyini göstərməklə onu ifşa etməkdən ibarət idi.
Əsərin ən çox bəyəndiyim hissəsi isə fəsillərin əvvəlində verilən reklam ssenarilari idi. Deməli, hər yeni fəsil başlayanda "reklam fasiləsindən sonra görüşərik" yazısından sonra bir reklam ssenarisi verilir. Bu reklamlar isə adi gördüyümüz reklamlardan ziyadə fahişəlik, narkotik, intihar kimi pis vərdişlərin reklamlarıdır. Lakin reklam ssenarisi ilə bəzədilmiş bu vərdişlər heç də zərərli vərdiş kimi görünmür. Hətta bu vərdişlərə meyl belə yaranır. Güman ki, yazıçı burda reklamın əsas funksiyasını izah etməyə çalışıb. Yəni reklam insanları qətiyyən yolunda olmayan şeyləri tamamilə yaxşı bir şey kimi göstərən vasitədir. Daha yaxşı təəssürat yaranması üçün həmin reklam ssenarilərindən birini bura əlavə edirəm:
Bir kişi boş mənzilin döşəməsində tək-tənha əyləşib. Səhnədə onun əmlakını siyahıya almağa gələn məhkəmə icraçıları var. Arvadı qapını çırparaq gedir. Tamaşaçı başa düşür ki, indi onun daha heç nəyi yoxdur.
Gözlənilmədən kamera onu iri planda götürür. O, obyektivə ümidsiz halda nəzər salır. Kadr arxasındakı səs danışır: "Arvadınız sizi tərk etdi? sizin bir avronuz belə yoxdur? siz çirkin və sarsaqsınız? hər şey bir anda yoluna düşə bilər."
Kişi diqqətlə bu səsi dinləyir. Sonra kədərlə başını yelləyir. Qəfildən cibindən revolver çıxarır və gicgahına dirəyir.
Kadr arxasında səs davam edir: "Ölmək - Doğuşdan əvvəlki azadlığına qovuşmaq deməkdir."
Kişi gülləni başına çaxır. Kəlləsi dağılır, beyni çılpaq divarlara yayılır, onun bədəni titrəyir, üz-gözü qana bulaşır. Kamera onun ağzına yaxınlaşır. o pıçıldayır: "Çox sağ ol, ölüm" və açıq göz qapaqlarını tavana zilləyib hərəkətsiz qalır.
Kadrarxası səs şəhvətlə yekunlaşdırır: "Ölümlə sənli-mənli danışın! intihar həyatdan və onun sonsuz qayğılarından xilas olmağa kömək edir."
Əsəri oxumaqla kapitalizmin ən güclü silahının reklam olduğunu başa düşmək olar. Bu reklamları çəkənlər isə insanlara zərrə qədər də dəyər vermirlər. Əsas məqsəd stokda olan malların satılmasıdı. bu malların insanlara lazım olub-olmaması isə önəm kəsb etmir. Demək olar ki, əksər mallar reklamlar vasitəsi ilə zəruri imajı yaratsa da, insanlara heç lazım da deyil. Məsələn, aktivia yoqurtlarının içində immunitet sistemini gücləndirən inqredient olduğuna görə, digər yoqurtlara nisbətdə daha baha satılırdı, hətta bu, markanın sloqonına belə yansımışdı. lakin 2008-ci ildə isbat olunmuşdur ki, bu yoqurtların digər yoqurtlardan fərqləndirən heç bir cəhət yoxdur. Bununla məhkəmə aktivianın sloqanından adıçəkilən ifadəni götürülməsini tələb edir. Bir digər misal isə diş pastalarıdır. Ümumiyyətlə, marketdə olan diş pastalarının əksəriyyətinin nəfəsi təravətli saxlamaqdan başqa heç bir funksiyası yoxdur. Məhkəmə praktikasında belə şirkətlərin cəlb olunduğu kalan qədər iş var. Eyni vəziyyəti biz digər məhsullarda da görə bilərik. Gördüyünüz kimi, reklam sistemi sadəcə özünə sərf edən şeyləri çəkib camaata göstərir və bu işin öhdəsindən elə müvəffəqiyyətlə gəlir ki, heç bir xeyiri olmayan məhsulları belə insanlara aldırmağı bacarır. Bir sözlə, sistemə nə lazımdısa, reklam onu əldə etməyə kömək edir. Yuxarıda qeyd etdiyim reklam ssenarilərini oxuyanda da bir sual məni düşündürdü; bir gün əhali artımının qarşısını almaq üçün intihar, böyüyən meqapolislərin insanları depresiyaya salan abu-havasından qaçmaq üçün narkotik (bax: soma) reklam oluna bilər mi? tamam, distopik səslənir. lakin yavaş-yavaş aldous huxley'in təsvir etdiyi "həzz" dövrünə girdiyimizi nəzərə alsaq, bunlar o qədər də əlçatmaz təxminlər kimi səslənmir.
Qeyd. bu kitabla eyni adı daşıyan baş obrazı Jean Dujardin'nin canlandırdığı film də var. Film sözügedən kitabdan ilhamlansa da, ssenaridə kifayət qədər dəyişiklik edilib. Sonu kitabdan tamamilə fərqli bitib. Buna baxmayaraq, ikisi də ortaq məqsədə sahibdirlər. Hətta filmdə hadisələr daha dinamikdir. Filmdən ən sevdiyim səhnə isə, yəqin ki, oktavın çəkdiyi reklamın nümayiş etdirilməsi səhnəsi idi.
(youtube: 
)
)