9. xalqı kənara qoyub dövlət səviyyəsində baxanda ermənistanın mövqeyini buranın tarixi erməni torpağı olması və keçmiş dağlıq qarabağ muxtar vilayətinin öz müqəddəratını təyin etmə haqqından istifadə etməsi ilə, azərbaycanın isə ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığı prinsipi və tarixi cəhətdən əsaslandırdığı konflikt.

dağlıq qarabağın tarixi azərbaycan və ya ermənistan torpağı olması ilə bağlı heç bir fikrim yoxdu, əslinə qalsa mövzuya aidiyyatı olduğunu da düşünmürəm. çünki əvvəla, tarix boyu dövlətlərin yaranması və süqutu dinamik proses olub. və indiki dövrdə keçmişdə yaşanan bu dinamik ərazi dəyişikliyini, dəyişən demoqrafiyanı qəbul edə bilməmək və tarixi torpaqlar deyə çığırmaq dözümsüzlükdən başqa bir şey kimi gəlmir mənə. o pəncərədən baxsaq belə hər iki tərəf haqsızdır və geriyə dönüb əsrlər öncəyə baxmaq əslində bir-birinə çox oxşar olan iki qonşu xalqı bir-birindən də, məsələnin həll yolundan da uzaqlaşdırmaqdan başqa bir işə yaramır. amma təəssüf ki, bizə də, onlara da sözü gedən torpaqların tarixi azərbaycan/ermənistan torpaqları, qarşı tərəfin də işğalçı olduğu öyrədilir və iki tərəf də öz işinə gələn tarixi faktlarla bunu sübut etdiyini düşünür. eynilə qarşılıqlı olaraq bir-birini 20-ci əsr boyunca törədilən müxtəlif cinayətlərdə ittiham edib digər tərəfə edilən cinayəti isə özləri tərəfindən hazırlanan təxribat adlandırdıqları kimi. məsələn, çox uzağa getmədən biz sumqayıt hadisələrini təxribat adlandırdığımız kimi, onlar da xocalının azərbaycan tərəfindən təşkil olunduğunu deyirlər. halbuki vəhşilik bütün canlılara xasdı, onun milliyəti olmur. və bu cinayətlər qarşılıqlı törədilib. bunun yükünü də orda doğulduqları üçün gələcək nəsillər daşımamalıdı. hər iki tərəf də bunu milli qürur məsələsinə çevirməyib üzr istəməklə bu söhbətləri bitirə bilərdi. amma biz də, onlar da həm xalq, həm dövlət olaraq keçmişi unutmaq yerinə gələcək nəsillərə də öyrədib nifrət, intiqam hissi yaratmağı seçirik. bunu hansı tərəfin daha şiddətli etdiyi və ya hansının daha şovinist olduğu digər tərəfə haqq qazandırmır məncə.

digər iki prinsipi ələ alaraq baxanda da faktlardan yola çıxmaq lazımdı deyə düşünürəm. bilirik ki, dağlıq qarabağ muxtar vilayəti azərbaycan ssr-in tərkibində olub(ermənilər bunun ədalətsiz olduğunu düşünüb yenə tarixi önə sürürlər amma çi fayda) və o səbəbdən də 1991-də müstəqilliyimizi elan edəndə və bmt tərəfindən bu qəbul ediləndə dağlıq qarabağ azərbaycan respublikasının tərkib hissəsi olaraq tanınır. və artıq o zaman qüvvədə olan beynəlxalq hüquq normalarına görə də ərazi bütövlüyü prinsipi gözlənilməlidi və bu prinsip güc tətbiq edərək digər ölkənin tanınmış ərazi bütövlüyünü pozmağı qadağan edir. yəni azərbaycanın ən təbii haqqıdır ki, işğal vəziyyətində öz suverenliyini bərpa etməyə çalışsın. digər tərəfdən həm də bilirik ki, dağlıq qarabağ muxtar vilayəti əhalisinin də böyük əksəriyyəti etnik ermənilərdən ibarət olub. və ermənilər də əvvəldən bu avtonom vilayətin azərbaycan ssr-in tərkibində olması ilə barışmaq yerinə bunu ədalətsiz hesab ediblər. və belə bir iddia irəli sürüblər ki, azərbaycan ssr qarabağdakı azərbaycan dilli millətlərin sayını yerli ermənilərə nisbətdə artırmaqçün məqsədyönlü qərarlar qəbul edir. nəticədə də 88-də dağlıq qarabağ muxtar vilayəti referendumdan ermenistan ssr-ə qoşulmaq nəticəsi çıxarır və sovet hökumətinə təqdim edilir. lakin bu istəkləri geri çevrilir. 1991-ci il noyabr 26-sı bizimkilər muxtariyyət statusunu ləğv edirlər. 1991 10 dekabr-ında isə dağlıq qarabağ erməniləri öz müqəddəratını təyin etmə prinsipini ələ alıb legitim olmadığı deyilən* məsələnin hüquqi tərəfi ilə bağlı heç bir fikrim yoxdu referendumla eynilə azərbaycanın ssri-dən olduğu kimi müstəqil olmaq qərarı çıxarırlar. sonrası da məlum məsələdi. (bax: qarabağ müharibəsi)

indi ermənistan tərəfi iddia edir ki, dağlıq qarabağ beynəlxalq hüquq çərçivəsində öz müqəddəratını təyin etmək üçün referenduma gedib və azərbaycan tərəfi bunu təzyiqlərlə basdırmağa çalışıb. lakin mənim oxuduğumdan başa düşdüyümə görə artıq müstəqil olmuş ölkənin tərkibindəki etnik azlıqların bu haqdan istifadə edərək müstəqillik iddia etmələri keçərli səbəblər göstərilmədikcə dəstəklənmir və ərazi bütövlüyü prinsipi prioritet olaraq götürülür. əslində belə bir istəklərinin olması, referenduma gedilməsi normal proses olsa da, bunu onlara qarşı etnik təmizləmə olduğunu səbəb göstərərək ermənistanın birbaşa müdaxiləsi ilə güc yolu ilə, üstəlik də etnik zəmində təmin etməyə çalışıblar. yəni məsələ sadəcə dağlıq qarabağın müstəqilliyi idisə, heç kəs hüquq normaları çərçivəsində nəyə görə azərbaycan dilli yerli əhalinin nəinki dağlıq qarabağdan, hətta azərbaycan dilli əhalinin çox olduğu və keçmiş muxtariyyətə daxil olmayan digər yeddi rayondan da qaçmağa vadar edildiyini, erməni əsilli olmayan dinc əhaliyə qarşı silah tuşlandığını və ətraf rayonların işğal olunduğunu açıqlaya bilməz. xalq olaraq başa düşürəm ki, özlərini bizim etnik təmizləmə niyyətimizin olmasına o qədər inandırıblar ki, varlıqlarını müdafiə etdiklərini sanırlar təəssüf ki. yəni elə görünür ki, yazıq dağlıq qarabağ erməniləri beynəlxalq hüququn nəzərə almadığı belə haqlı səbəbləri olduğu üçün bu hüququ çeynəyib işğal və aqressiya ilə özlərini müdafiə edirlər. bu qorxu ilə hərəkət edən xalqı başa düşürəm hardasa. əslində seçilən dövlət də adətən xalqın mövqeyini əks etdirir, amma ən azından 21-ci əsrdə siyasətçilərin şovinizmdən bəslənmək yerinə beynəlxalq hüquq prinsiplərini, məntiq və soyuqqanlılığı emosionallığa seçən olmalarını gözləyərdim.

belə yanaşma azərbaycan tərəfinin mövqeyini izah etmək üçün tarixi səbəblərdən daha keçərli gəlir mənə. dağlıq qarabağın öz müqəddəratını həll etmə haqqı və bunun üçün səbəbləri müzakirə edilməlidi, amma bundan əvvəl olması lazım olan azərbaycanın ordakı yerli erməni vətəndaşlarının təhlükəsizliyi təmin olunaraq idarənin azərbaycana geri qaytarılması, ermənistan əsgərlərinin çıxmasıdı. düz bir əsr bundan əvvəl həll olunan buna oxşar bir münaqişə barədə oxumuşam dünən. (bax: aland adaları)

birlikdə yaşamağımıza qalanda isə yan-yana yaşaya bilərik amma qarabağ erməniləri ilə eyni ölkənin vətəndaşları olaraq eyni haqq-hüquqlara sahib olduğumuzu anlamaq və ona görə davranmaq məncə bizim tərəfdən də çox zaman alacaq. bir-birimizə təkcə milli mənsubiyyətinə görə qərəzli yanaşmağa öyrədiblər bizi illərdi. indi də müharibə ilə yaralar təzələnir yeni nəsildə də... və çox təəssüf ki, tərəf olmaq məcburiyyətindəyik.