63. Sakinlərinin söz6-a girib şəhəri qıraqdan görənlərin, burda böyüməyən əziklikdən əziyyət çəkənlərin stereotipik neqativ dolu entrylərinə baxıb hamısına "nömrəvi ver blət" demək istədiyi YETiM OLMAYAN şəhər. Sonra yadıma düşür ki, mən axı sivil sumqayıt sakiniyəm, nolsun ki, özümüzə yetim deyirik? adam balası kimi izah etməliyəm hər şeyi. Sumqayıt bizi bu günlər üçün böyüdüb.
Keçmişinə baxaq.
Sumqayıt 1949-cu ildə şəhər statusu alan, buna qədər 0-dan tikilən bir yerdi. Məlumat üçün deyim, *ikinci dünya müharibəsi* əsirlərinin də mərkəzdə tikdiyi binalar var (o qədər gözəl olmasalar da). O əsirlərin burda qalanları olub deyəsən, ona görə az da olsa, yarı-alman sakinlərimiz də var. Tikiləndən sonra ana-atasından küsən, universiteti təzə bitirən, səhv etmirəmsə, həbsxanadan çıxan- qısası məmə deyəndən pəpə deyənə hamını bizə göndəriblər. Mənimkilər də elə *sovetski* uşaqlarıdı, bura təyinat alıblar, 2000-lərdə artıq öldürsən sovetskiyə qayıtmazdılar. Təzə şəhər olduğuna görə yerli əhalisi təzə formalaşmağa başlayır (patriarxal "baban haralıdı" teması). Yəni burda hamının kökü harasa gedib çıxır. Müxtəlif millətlər bir yerdə yaşayıb. Çox insanlar üçün bu şəhər yeni səhifə, ümid yeri olub. Təzə iş yerləri açılıb, təzə evlər tikilib. Və nə qədər "sıxıcıdı, monotondu" deyənlər olsa da, sağlam şəhərsalma nümunələrindəndi (indi poxu çıxmağa başlasa da). Yollar və binalar arasındakı məsafə, hündürlüyü, yaşıllaşdırma, asudə vaxt, parkların çoxluğu ( mən evimdən şəhərin mərkəzinə qədər 4 parkdan keçirəm məsələn) genişlik- elə bil sims oyununda salıblar şəhəri, o vaxt bura yaşamaq üçün babat olub (hələ də müasir şəhərlərə baxanda elədi). Bir istisna ilə- sovetlər buranı sənaye şəhərinə kimi təşkil etdiyinə görə şəhərin havası zəhər idi. Təsəvvür edin, indi bağlanmış olan zavod binaları evimin 15 dəqiqəsindədi. Ona görə əlillik, ölü doğum, zehni problemlər, doğum anomaliyaları kimi şeylərdən ömrümüz sikilib sovet vaxtı. Və kimdən soruşsanız, mütləq kimisə zavodda işləyib o vaxt. Mənim məsələn babam qürurlu zavod proletariatı nümayəndəsi olub, pis də yaşamırmış. Bir də tariximizin ən poxdan səhifəsi- sumqayıt hadisələri var, orda da nə qədər sənəd var ki, *çujoy paxmel* adımız çıxıb, amma heç kimə isbat edə bilmirik. Bir iki götü-başı oynayan məhlə qaqası gedib qədim qonşularımızın tırkasına və onlarla bir yerdə pox qaynadıb, hələ də gələn-gedən başımıza vurur: həm həyata müxalif yerli aktivistlər, həm də qonşularımız. Sonra da şəhər qaldıra bilmədiyi yükün altına girib: Qubadlı və Zəngilan köçkünləri. Şəhər və rayon mədəniyyəti davası günü bu gün də gedir. 2000lərdə hər qışda, küləkdə işığımız da sönürdü tez-tez, fiber optik internetimiz də yox idi.

Elə entry yazanlar da sanki bu biliklər üzərindən fikir yürüdürlər şəhər haqqında. indi çox şey dəyişib. Həm yaxşı, həm pis tərəfə. Yaxşı tərəflər: Əvvəla zavodlar çoxdan bağlanıb, şəhərdən çıxan şosselərə köçürülüb. Filtrləri var, yəni o "qazovka" dediyimiz mövhüm artıq tarixə qovuşur. Şəhər hələ dirəniş göstərir vəhşi urbanizasiyaya, nə qədər dayanacaq, bilmirəm. Bulvarımız var (Bakınınkını döydüyünü iddia edirəm). Dəmiryolu vağzalımız təmir olunub. Yaşıllıq hələ dirəşir(yenə də hara qədər, bilmirəm). işıq filan problemləri 15 ildən çoxdu düzəlib, fiber optik internet də var, artıq kinoteatr da var (işləməsə də, lol). Məktəblər bir-bir təmir olunub işıqlı günlər görür. icra Hakimiyyətimizin sarmaşıqlarını da geri əkiblər hətta. Balkonumdan baxanda normal görüntüm var. idman mərkəzlərimiz də okeydi. Qiymətlər də od tutub yanmır. Və son illər gecə küçəyə çıxanda digər yetimlər tərəfindən hücuma məruz qalmaq riski müqayisəli dərəcədə azalıb. Həmçinin tullantıların hər gələn yerə atılması da müqayisəli dərəcədə azalıb. Antikafemiz və kvest otağımız belə var aq, nə istəyirsiniz başqa?

Adekvat sumqayıtlı kimi pis tərəflərindən də danışım. Daha çox bütün ölkəni əhatə edən problemlərdi, biz fərqli deyilik. ilk növbədə müstəqillikdən sonrakı ilk dövr. Bütün ölkədə olduğu kimi biz də tənəzzül yaşadıq. Mədəniyyət, təhsil, elm, sənaye. Bunlardan əsas mədəniyyət və təhsil xəsər görüb, çünki məsələn səviyyəli teatrımızdan ancaq səviyyəli bina qalıb, başqa heç nə. Əsas da şəhərin səliqəsi. Təzə gəlmiş köçkünlərə şərait yaradılsın deyənə hamısı balaca bir daxma qoyub ticarətə başladı, bu da vizual görüntünü pozur. Həmçinin şəhər get-gedə genişlənir və memarlığa nəzarət edən bir qurum yoxdu (bütün ölkədəki kimi). Sonra Eldar Əzizovun Sumqayıt faciəsi. Sümsüy dayı bütün büdcəni alkapana, böyük torta, paxlavaya, gijdıllax paradlara, kababa, samovara tökdü. ildə 100500 dəfə parad olar debil? Yaşıllığın çoxunu o sikdi elə, əsas çıxışımızdakı hündür şəhərin ilk günlərindən qalan ağacları budadı qoydu yerə. Elə bil kişini şəhəri öldürməyə göndərmişdilər, təhsil filan da qoymadı xiyar. Bəxtimizdən çox çəkmədi, amma bizə geridönməz ziyanlar vurub göt. Sonra Zakir gəldi. Bu da əldə tutulan iş görsə də, götlüyündən qalmır. Əvvəla bütün bulvar boyu Kristal Abşeronunu qoyub. Zövqsüz bir şəkildə. Simmetriya xəstəsi ola bilərəm, amma bütün binalar fərqlidi bir-birindən aq. Bunun nəyi dizayndı. Qısas bütün sahil ərazimizə metastaz elədi. Sonra şəhərin çıxışına od qoydu. O budanmış ağaclar var idi a. Onları kökdən çıxardı, yol genişləndirdi. Təzə ağaclar əkilib, amma onlar nə vaxta böyüyə. Gijdıllax kimi müasir sənaye şəhərinin yoluna qala divarı bəzəyi vurublar, digər şəhərlərdəki kimi. Böyük marketlər harda gəldi filial açır artıq. Hündür binalar gözə daha tez-tez dəyməyə başlayıb. Qorxuram ki, şəhər bakıya dönər, bu templə zayını çıxararlar.

Şəhərin ruhuna gələndə. Sumqayıta ruhsuz deyənlər, siz başa düşürsünüz ki, ruh nisbi anlayışdı? Əgər şəhər Bakı kimi qaynamırsa, bu, onun ruhsuz olması anlamına gəlmir. Hər şeyi bakı ilə müqayisə edəndə təbii ki, sıxıcı olacaq. Bir şəhərin ruhunun hiss olunması üçün orda kafe- restoran, maraqlı yer olması önəmli deyil, o ruhu görmək istəyən adamların olması önəmlidi. Sumqayıtın ruhu elə dənizin sakit günündəki dalğa kimidi. indifferent,yüngülcə yellənən. Bu şəhərdə vaxt qaçmır, hər şeyin öz sürəti var. Bu şəhərdə hamı bir-birini hardansa tanıyır. Payız gələndə yaza qədər sükut çökür şəhərə, introvertsinizsə, canına düşüb ayaqlarınız qırılana qədər gəzə bilərsiniz. Sumqayıtdakı əsas əyləncəm sakit-sakit şəhəri gəzərək mahnı oxumaqdı, şəkil çəkməkdi. Heç kim də "a yetiyə ba neynəyir" demir. Deyiraə də, mən görmürəm, çünki şəhərin ruhu kimi indifferentəm ətrafa. Bu şəhərin sakinləri də digər azərbaycanlılardan heç fərqlənmir, bəlkə bir az daha "borzuyuq" və özümüzü nigga kimi aparırıq. Mikroirqçi ola bilərik, sırf bu "oy sumqayıtda nə var eee?" Deyənlərə görə. Son olaraq da, sivil yetimlər sumqayıtı xatırladığı müddətdə, sumqayıt yetim deyil. Problemlərinin isə sırf sumqayıt olmasına dəxli yoxdur, azərbaycan şəhəri olmasına dəxli var. Onu da ümid edirəm ki, nə vaxtsa düzəldəcəyik.