2. Kökən olaraq hinduizmdə ruhun samsaradan qurtulmasını, azad olmasını ifadə edən məfhumdur. Ancaq buddizm, siqhizim, caynizm kimi inanc sistemlərində də öz əksini tapır.
indi deyə bilərsiniz ki, bunun nirvanadan fərqi nədə oldu?
Əsas fərq ondadır ki, nirvana yüksək mənlik/şüur halıdır və prinsip olaraq "həyata keçirilmə" yeri elə bu dünyadır. Ölümdən sonra yox.
Nirvanaya yüksəldikdə hər hansısa bir ruha qovuşma, hər hansısa bir metafizik varlıqla bir olma halından söhbət gedə bilməz; şüurun bütün dünyəvi istəklərdən azad olduğu əbədi xoşbəxtlik, qorxusuz, tam aydınlanmış, sakitlik halıdır.
Mokşa isə ölümdən sonrakı prosesdir və brahma (tək uca mənlik) ilə bir olmaqdır.
Hərçənd 6 nəhəng ortodoksal məktəb mokşanın bu dünyadamı olduğu, yoxsa yalnız ölümdən sonra mümkünlüyü barədə konflikt yaşayır. * Hansılar olduğunu saymağı özümə borc bilirəm, bizim dildə başqa mənbə yoxdur. Sıxıcı terminlər..
Nyana, Vaisesika, Mimamsa məktəbləri mokşanın yalnız ölümdən sonra mümkün ola biləcəyini müdafiə edir.
Samkha və Yoga məktəbləri isə bu dünyada baş verdiyini müdafiə edənlərdəndir.
Vedanta məktəbi və Advaita alt məktəbi mokşanın yalnız bu həyatda baş verdiyinə inanır.
Vedenta ənənəsinin Dvaita və Visistadvaita alt məktəbi isə mokşanın bu yaşamdan ölüm sonrasına qədər uzanan və tanrıya əbədi sevgi və bağlılıqla dəstəklənən sonsuz hadisələr seli olduğua inanır.
Bu altı ortodoks məktəbindən əlavə Carvaka hindu inancının bəzi heterodoksal məktəbləri isə ruh və mokşa temasını, ümumiyyətlə, qəbul etmir.

Gələk bu dünyada mokşanı nəyin mümkün qıldığına.
Bu dünyadasansa ruhun necə samsaran çıxmışdır?
Naradaparivrajaka Upanishad-a görə bütün nəfsani istək və duyğulardan azad olmuş şəxs aşağıdakı keyfiyyətlərə sahibdir:

-özünə yönələn hörmətsizliyə və qəddar sözlərə qarşı əsəbini cilovlayar, başqaları ona necə davranır davransın yenə də alicənab davranar.

-qəzəbli biri ilə qarşılaşanda ona eyni reaksiyanı verməz, sakit və yumşaq tərzdə cavab verər.

-işgəncə ilə üzləşsə belə həmişə həqiqəti deyər və həqiqətə inanar.

-xeyir-dua üçün can atmaz və başqalarından tərif gözləməz.

-heç bir canlıya zərər verməz və ya incitməz, bütün yaşayan varlıqlar onun üçün dəyərlidir.

-başqalarının arasında yalnız olduğu qədər rahatdır.

-bir ağacın altında bir kasa və köhnəlmiş paltarda belə dilənçilər evində, kənddə, şəhərdə olabiləcəyi qədər rahatdır, şikayət etməz.

-xarici görünüşlər, bər-bəzək onun üçün heç bir əhəmiyyət daşımır, ali olan bilgidir.

-ona görə tanrıya səcdə, yalvarmaq, ataların ruhuna tapınma yoxdur. Mənlik bilgisindən ali heç nə mövcud deyil.

-həmişə təvazökar, cəsur, coşğulu, aydın və qərarlı zehnə sahib, açıq sözlü, mərhəmətli, səbirli və gözəl sözlər danışar.