1. Cəzaçəkmə müəssisəsindən buraxıldıqdan sonra məhbuslar tam azadlıq şəraitinə düşürlər. Belə qəfil keçid onların psixikasına ekstremal təsir göstərir. Azadlıqda müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşan məhbuslar bu çətinlikləri aradan qaldırmağa heç də həmişə hazır olmurlar.
Azadlığa yenicə buraxılmış bu şəxslər üçün qarşılaşdıqları bir çox situasiyalar belə vəziyyət gözlə¬nil¬məz olur və şəraitə, əxlaq normalarının tələblərinə adekvat olmayan reaksiyalar doğurur. Azadlığa çıxmış şəxs bir çox hallarda öz davranışını, eləcə də digərlərinin əməllərini səhv qiymətləndirir, yaranmış situasiyada yanlış daranır. Bu vəziyyət isə ətrafdakıların məhbusa olan neqativ münasibətini daha da çətinləşdirir. Nəticədə isə məhbuslarda sinir proseslərinin oyanmasına, yaxud ləngiməsinə, əsəb sarsıntılarına səbəb olur.
Məlum olduğu kimi, azadlığa buraxılmağa bir neçə ay qalmış məhbuslar «gözləmə mərhələsini» yaşayırlar. Bu mərhələ üçün gərginlik və həyəcan xasdır. Bir tərəfdən tezliklə azadlğa çıxacaqları onları sevindirir, digər tərəfdən isə azadlıqda qarşılaşacaqları mümkün çətinliklər onları narahat edir. bu gözləmə mərhələsində məhbus zaman amilini də düzgün qiymətləndirmir. Ona elə gəlir ki, vaxt çox uzanır. Bəzi məbuslarda bu mərhələ fəallığın aşağı düşməsi və azadlığa buraxılmazdan əvvəl «dincəlmək» motivinin təzahürü ilə müşayiət olunur. Ona görə də məhbuslarla psixoloji işi azadlığa çıxmazdan 1 ay əvvəl başlamaq lazım-dır.
Ümumiyyətlə, məhbusların azadlıqdakı həyata hazırlığı özünə mənəvi, psixoloji və praktik hazırlığı daxil edir.
Məlum olduğu kimi, məhbusun uzun müddət cəmiyyətdən təcrid olması bir sıra neqativ psixi və sosial nəticələr gətirir. Belə ki, azadlığa buraxılmış məhbusların 35%-i dağılmış adaptasiya mexanizmlərinin bərpası üçün xüsusi psixiatrik və psixoloji yardıma ehtiyac duyur. Onlar fəallıq, enerji, məsuliyyət, müstəqillik və təşəbbüskarlıq tələb olunan azadlıqdakı həyata çətinliklə uyğunlaşırlar. Bu səbəbdən də keçmiş məhkumlar evsizlərin, səfil həyat tərzi keçirənlərin, xırda oğurluq edənlərin, narkoman və alkoqoliklərin sırasına qoşulur, bir müddət sonra cinayət törədərək yenidən cəzaçəkmə müəssisəsinə qayıdır.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, məhbusların azadlıqdakı həyata uğurlu adaptasiyası bir sıra amillərdən asılıdır:
- Azadlığa buraxılmış şəxsin temperament və xarakter xüsusiyyətlərindən, intellektindən, dünyagörüşündən, əxlaqi keyfiyyətlərindən, hüquq düşüncəsindən;
-Azadlığa buraxılmış şəxsin ictimai faydalı əməyə və təlimə qoşulmasından(proqressiv readaptasiya), ailə üzvləri ilə sağlam münasibətlər yaratmasından kommunikativ sosial əlaqələrin bərpa edilməsindən, mənəvi dəyərlərin möhkəmlənməsindən, iş yerinin axtarışı, istehsala adaptasiyasından, eləcə də öz işindən məmnunluq dərəcəsindən və s. (professional adaptasiya).
Azadlığa buraxılmış şəxslərin readaptasiyasının uğurlu olması onların ailə üzvləri ilə normal mynasibətlərini bərpa etmələrindən də asılıdır. Bu məhbusların sonrakı taleləri ailə üzvlərinin onları necə qəbul edəcəklərindən də çox asılıdır. Nəzərə alsaq ki, məhkumluğa qədər onların əksəriyyətinin ailədə münasibətləri gərgin və konfliktli olmuşdur, bu məhbuslarda readaptasiyanın uğursuz olacağını asanlıqla ehtimal etmək olar.
Ümumiyyətlə, şəxsiyyətin azadlıqdakı həyata adaptasiyası prosesi 3 il ərzində tamamlanır. Ən çətin mərhələ isə ilk 6 ay hesab edilir. Məşz bu mərhələdə onun ictimai yerlərdə davranışı üzərində ciddi nəzarət tələb olunur.
Məhbusların azadlıqdakı həyata pisxoloji hazırlığında onun psixoterapevtlə söhbətlər, eləcə də sosial-psixoloji treninqlərin və qrup disskusiyalarının keçirililməsi çox əhəmiyyətlidir.
Psixoterapevtlər söhbətlər zamanı məhbusun keçmiş davranış və əməllərinin səbəblərinin təhlili mühüm yer tutur. Məhbusa bu cür təsir bilavasitə təsirdir.
Dolayı psixoterapiya zamanı isə məhbusla psixoprofilaktik söhbət əsnasında, yaxud başqalarının təcrübəsini müşhaidə etməklə, o necə davranacağı haqda nəticə çıxarır.
Sosial-psixoloji treninqlərin əsas məqsədi isə:
- məhbusun özü haqda təsəvvürlərini inkişaf və korreksiya etmək
- adekvat özünüqiymətləndirmə və özünə əminliyi inkişaf etdirmək
-sərvət dəyərlərini korreksiya etmək
-məhbusların həyat planını aydınlaşdırmaq və formalaşdırmaq
-çətin həyat situasiyasında emosional sabitliyi inkişaf etdirmək
-məhbuslara konfliktli situasiyanı həll etmək qabiliyyətini aşılamaq
Treninqlər ustanovka xarakterli və provakasiya xarakterli ola bilər.
Ustanovkayla bağlı treninqlərdə əsas məqsəd müxtəlif konfoiktli situaiyalarda adekvat reaksiya və davranış nümayiş etdirmək qabiliyyəti aşılamaqdır. Bu zaman məhbusa konfliktli münasibətlərdən və şəraitdən uzaqdaşmaq, belə situasiyada özünü ələ almaq ustanovkası verilir.
Provakasiya ilə bağlı treninqlərdə isə şəxsin düşdüyü (süni şəkildə yaradılmış) konfliktli situasiyada nə dərəcədə dayanıqlı olacağı öyrənilir. Bu zaman keçmiş ustanovkalar yenidən təzahür edə bilər. Bu treninqlərin məqsədi əvvəlki treninqdə aşılanmış qabiliyyəti sınamaqdır.
Məhbuslarla keçirilən qrup diskusiyaları isə məhbuslara öz problemlərini müxtəlif tərəflərdən görmək imkanı verir:
Qrup diskusiyasının 3 tipini fərqləndirirlər:
- Bioqrafik – bu zaman qrup konkret məhbusun həyat yolunu təhlil edir.
- Tematik – bütün məhbusmlar üçün əhəmiyyətli mövzu seçilir və müzakirə edilir.
- Şəxsiyyətlərarası diskusiya – qrup üzvləri arasında qarşılıqlı təsir təhlil edilir.