1. aşkara çıxarmağı öyrənib və yox etməyə çalışdıqdan sonra insanın həyatını 180 dərəcə dəyişə bilmə gücünə malik təməl məntiqi xətalardır.
koqnitiv nəzəriyyəyə görə sözügedən xətalar - əsas məntiqi səhvlər keçmişdə baş vermiş neqativ hadisələri içində olduğumuz situasiya ilə əlaqələndirən fikirlər ola bilər. indi əsas 10 xəta üzərində danışacağıq və misalları şəxsi həyatımdan çıxardığım, ya da günlük həyatımızda n dəfələrlə təkrarlanan hadisələrə əsaslanaraq yazacam.
1) dixotom təfəkkür - digər adı ilə haçalanmış təfəkkür. bu təfəkkürü "ağ-qara təfəkkür" də adlandıra bilərik, çünki orda boz yoxdur, hər şey birtərəflidir. "ya hər şey ya heç nə", "ya yaxşı, ya pis" düşüncəsi, həmçini ifrat araşdırmaq qabiliyyəti buraya aiddir. məsələn, bir insan maksimalist yanaşıb özü haqda "çox yaxşı adamam, hamıya gərəyəm", yaxud əksi "xasiyyətim bərbaddır, heç bir işə yaramıram" düşünə bilər. baxış bucağının bu qədər "iti" olması, hətta olmaması istənilən halda psixoloji sağlamlığımızı zədələmək gücündədir. hamıya lazımlı olduğunu düşünən insan ilk şilləsində çökəcək, ikinci tip isə elə həmişə dəyərsizlik əzabına düçar olub ömür sürəcək.
2) özünə bir "ad" qoymağa çalışmaq, tutduğu işlər haqqında yanlış fikir söyləmək. bir işdə kifayət qədər səriştəli olmadığımız zaman "səhv etmişəm" demək əvəzinə, özümüzə "ağılsız" damğası vururuqsa, xətamız var deməkdir.
3) fövqəl nəticə - "həmişə" və ya "heç vaxt" kateqoriyaları ilə düşünmək. bir müddət əvvəl müəyyən davranış və rəftarlarımın düzgün olmadığını görürdüm, olmamasını arzulayırdım, amma bir yandan da "xasiyyətim bu cürdür, həmişə belə qalacaq" düşünürdüm. ya 3-cü terapiyamın sonunda "psixoloqa müraciət etməyim başından bəri səhv idi, heç vaxt düzələn deyiləm. terapiyalar bitəndən bir müddət sonra təsiri itəcək və yenə depressiyaya düşüb həmişəlik o əzabı çəkəcəm." fikirləşirdim. ancaq sonradan öyrəndim, durumum o qədər qarışıq imiş ki* təxminimə görə , 2 seansa anamnestik məlumatların əldə olunması anca bitibmiş.
4) selektiv filtrasiya - mənfi hadisələri önə çıxarıb, müsbətləri minimuma endirmək. repetitor kimi fəaliyyət göstərdiyim vaxtda uşaq 20 misaldan 2-sini səhv yazırdısa, düşünürdüm ki, mən pis müəlliməm, yaxşı olsaydım o 2 səhvi etməzdi. yaxud müəllimə prezentasiya göndərəndə 1 slaydda xoşuma gəlməyən detala görə özümü "bacarıqsız" hesab edirdim. burda, həmçinin 2-ci xətanı da təkrarlamış oldum.
5) reallığı inkaretmə - müsbət amillərə tamamilə əhəmiyyət verməmək. məsəl üçün, ielts imtahanına girib 7 overall ilə çıxmısan və fikirləşirsən ki, 7 nədir ki? bunu hamı bacarar. 3-5 nəfər 7 toplayan adama görə 15-20 nəfər aşağı bal toplayanı, bir növ uğurunu görməməzlikdən gəlirsən. bir az dirənsən özünə savadsız damğası da vurarsan 7.5, 8 yığmamısan deyə.
6) əsassız nəticə - kifayət qədər sübut, dəlil olmadığı halda qəti fikrə gəlmək. cəmiyyət olaraq yaralı yerimiz deyirəm buna, necə əziyyət çəkirik... yolda qısa geyinən, ya baxımlı qadın görəndə "əxlaqsız" adlandırmağımız ən bariz nümunələrdəndir. kiməsə zəng edib cavabsız qoyulandan sonra qarşı tərəfin bizlə danışmaq istəmədiyi nəticəsinə gəlməyimizi də misal çəkmək olar. başqa misal, avtobusda arxada oturmuş kişiyəm və içəri qadın girəndə yer təklif edirəm, amma oturmur. həmin dəqiqə özümü narahat hiss edib başlayıram fikirlər emal etməyə: məni saymadı, hörmət qanmır, ax bu qadınlar... halbuki qadının oturmamağına 15 min dənə səbəb gətirmək olar. bəlkə period dövrünə yenicə girib, qorunmaq üçün vasitəsi yoxdur və otursa xoş olmayacaq. ya qabaq dayanacaqda düşəcək, oturub durmaq ona artıq əziyyətdir. bəlkə işdən çıxıb və işi oturaqdır? oturmaqdan bezib avtobusda ayaq üstə durmaq istəyir. bəlkə də ayağında ağrısı var, otursa hiddətlənəcək. ya ayağı protezdir, oturub-durmaq yenə ona narahatlıq bəxş edəcək. arxada, adətən, kişilər olur deyə onların əhatəsində olmaq da mənfi təsir edə bilər. ya ona sunulan pəncərə kənarı yerdə oturub üzünə gün düşməsini istəmir və sairə, və ilaxır. fikirləşsək bu kimi nə qədər səbəb gətirə bilərik, düz deyil? ən düzünü kim bilir? yeri qəbul etməyən qadın. özümüzdən çıxardığımız digər düşüncələr böyük ehtimalla, xətadır və beynimizə ancaq batıb-çıxan nanoiynə təsiri bağışlayacaq. ola bilər ha təxminlərimizdən biri düz çıxsın, ancaq yenə də əsas olmadan hər hansı nəticəyə gəlmək sağlamlığımız üçün ziyandır.
7) şişirtmə - boş yerdən çaxnaşmaya meyllilik. kifayət qədər edib hər yerdə mühitin ab-havasını korlayırdım bir ara. deməli, asosiallıq problemimi həll etmək üçün kitab klubuna qoşulub yeni dostlar tapmışdım. bir gün ad gününə yığışdıq, kabab çəkiblər, mən də yemək istəmirdim ət yeyəndə mədəmə ağırlıq çökür deyə. ha dirəşdilər, ye dedilər gözümün ucuyla belə baxmadım ətə. onlar təkid etdikcə əsəbiləşirdim, halbuki mənasız idi. yarım dişlək ətdən mədəm pristup verməyəcəkdi, araya məni sarsıdan, gərginlik qatan həmin sakitlik də düşməyəcəkdi. elə maraq və əyləncəylə bişirmişdik. kül təpəmə.
8) emosional şərtləndirmə - öz emosiyalarını real qəbul etmək. bacım pişikdən qorxur və elə hesab edir ki, pişiklər, doğrudan da qorxuludur.
9) günahı şəxsiləşdirmə - bütün uğursuzuqların səbəbini özündə görmək, özüdə atarmağa çalışmaq. məsəl üçün, dostarla görüşə axırıncı sən qatılmısan, sən gedən kimi digəri yıxıldı qolu qırıldı və elə hesab edəcəksən ki, günah sənin gec gəlməyindədi. gec gəldin deyə dostunun qolu qırılıb. yaxud uşaq xəstələnib deyə ana özünü pis ana hesab edir və s.
10) hədsiz cavabdehlik - "bu mənim borcumdur", " bu mənim borcum deyil" kateqoriyaları ilə düşünmək. imtahanqabağı düşünürdüm ki, tələbəyəm və oxumaq mənim vəzifəmdir, ona görə də bütün qiymətlərim a olmalıdır. sonrakı dönəm də olur həyəcan-təşviş. gəl özünü idarə et görüm, edə bilirsənsə. bir də şey var, salona, ustaya getməyi xoşlamırdım. hamısını "özüm" edim deyirdim, cavabdehlik hiss edirdim. saçımı da özüm kəsməliyəm, telefonu da özüm təmir etməliyəm, yeri gəlsə özüm özümə açıq ürək əməliyyatı da etməliyəm... dəhşət....

indi gəlirəm əsas hissəyə. gündəlik həyatımızda kifayət qədər rast gəlinən və geniç yayılmış 2 pozuntu - depressiya və həyəcanın əsasında demək olar bu xətalar durur. sizə yenə bir misal çəkəcəm öz həyatımdan. marağında olduğum (hətta daha artıq) adama mesaj yazıb cavab gözləyirəm, amma gəlmir. keçmişdə yaşadığım uğursuzluqlar yadıma düşür və belə hesab edirəm ki, yaxşı, ya normal insan deyiləm və mənə cavab yazması üçün kifayət qədər müsbət keyfiyyətlərim yoxdur. hətta ona haqq da qazandırıram: "yaxşı edir yazmır! mənim nəyimə yazsın e." bundan sonra da dəyərsizlik düşür ortalığa və özümü nəinki sırf onun yanında, ümumiyyətlə lazımsız və yararsız edib, cəmiyyətdən uzaqlaşıram. heç vaxt xoşbəxt olmayacağımı düşünür, özümə mənfi keyfiyyətləri ehtiva edən bir ad qoyuram, yaxşı tərəflərimi görməzdən gəlirəm, özümü günahkar bilirəm. hətta o həddə çatır ki, bir situasiyada bu 10 xətanı etməyim az deyilmiş kimi yeni xəta da icad edirəm. axırda da ruh düşkünlüyü yaşayıram, heç nə etmək istəmirəm, yeməkdən-içməkdən kəsilirəm, ordan da bütün problemlərimizi bir yumaq edib, yavaş-yavaş "xoş gəldin depressiya."

bu "terapiya"nın tətbiqinə gəlincə, cədvəl cızın uyğun başlıqlı, hər bir xətaya ayaq basan kimi nə etdiyini uyğun bölməyə yazın. yazdıqca adam daha yaxşı görür və üstündə istər-istəməz düşünür. çox keçmədən xətalar azalır, normal və sağlam həyata dönüş başlayır. yeri gələndə əsəblərimiz də sakitləşir, bu səhvləri edən adam görəndə cinlənmək yerinə halını başa düşüb altdan alırıq, kömək olmağa çalışırıq.
təki hər şey qaydasında, rahatlıqla getsin. özünüzü qoruyun.