1. Rəsulzadənin faciəvi süqutu əsərindən çıxarış:

Məmməd Əminin son vaxtlardakı söz və əməllərini təhlil edəndə, belə bir nəticəyə gəlirik: “Azərbaycan demək, Müsavat Firqəsi deməkdir, mən Firqənin sədriyəm, deməli, mən demək Müsavat Firqəsi deməkdir. Belə bir müvafiq məntiqə əsasən Azərbaycan, bütün milli varlığı ilə Müsavatda, Müsavat isə Rəsulzadənin timsalında cəmləşdiyinə görə, bu şəxsiyyətə qarşı ən kiçik bir tənqid, bütün millətə qarşı bir təcavüzdür. Bu da ki, vətənə qarşı bir xəyanətdir.”

Şəxsiyyətini az qala xüsusi bir nizamnamə ilə təsdiq və təsvir etmək üzrə olan bu pozğun, təəssüf ki, heç də səfeh biri deyil. Onda ruhi bir xəstəlik olan meqalomaniya da yoxdur. Onun bütün bu cürəti həyasızlıqdan başqa bir kəlmə ilə ifadə edilə bilməz. Onun üçün mətləb bir məişət spekulyasiyasıdır. Yüksək səviyyədə reklam edilməsinin səbəbi budur ki, bütün ixtiyarı öz şəxsində toplasın. O, ömrü boyu müraciət etdiyi işlərin ən qazanclı və ən zəhmətsizi kimi bunu tapmış və doğrudan da, atası ilə müqayisədə peşəsində mütəxəssis olmuşdur.

Rəsulzadə ilə keçirdiyim on beş il ərzində bu adamın bütün xırıltılarının səbəbinin şəxsi mənafe olduğuna yaxından şahid oldum. Necə ki, bugünkü ixtilafın Rəsulzadə variantı da bundan başqa bir şey deyildir. Bunun ən qısa ifadəsini, yenə özü Xəlil Bəy ilə arasında baş tutmuş görüşdə büruzə verib:

“- Yaxşı… mən hər cür razılaşmaya hazıram. Bəs, kassa kimdə qalacaq?”

Doğrudan da, keçmiş Müsavat Firqəsinin sədri Rəsulzadə Məmməd Əminin fikirləri bundan daha aydın, daha qısa bir formada ifadə edilə bilməz!… Rəsulzadə bugünkü gündə çox yaxşı bilir ki, Qafqazın müqəddəratı Promoteyin içi boş siyasətinə bel bağlaya bilməz. Və yenə yaxşı bilir ki, azəri xalqı türkçülükdən ayrıla bilməz! Rəsulzadə nə olursa olsun; azəri xalqı, azəri ziyalıları və azəri gəncliyi üçün müəyyən bir milli siyasət var ki, Müsavat da bununla ayaqlaşmağa məcburdur.

Rəsulzadə bu gün çox yaxşı bilir ki, şəxsi səhlənkarlıqları ucbatından Türkiyə və iran tərəfindən deportasiya edilib deyə, bütün milli təşkilatlar çadırını söküb onun arxasınca gedə bilmədiyi kimi, mühacirətə məcbur olub deyə, bütün millət də vətəndən ayrı qala bilməz. Bütün bunlara baxmayaraq, o sözünün üstündə təkid edir. Çünki, öz şəxsi maraqları üçün orada maddi bir mənafeyi var. Məhz buna görə, Rəsulzadə ilə olan ixtilafımız sadə və aydındır. Lakin (liderlik) iddiasına baxmayaraq o, özünü bu məsələdə başa düşməməzliyə qoyur. Çünki, həqiqi bir təşkilat rəhbərinin, əlini milli varlığının həssas nəbzinin üzərinə qoyaraq savadlı və dürüst bir həkim kimi davranması və nəbzi yoxlaması vacibdir. O halda, təbii ki, heyvani ehtiraslarından xilas olması və mənliyini təmsil etmək istədiyi varlığa tərk edərək və bağışlayaraq ümumi tələb əsasında vətənin mənafeyinə xidmət etməsi zəruridir. Halbuki, bu ona xeyir etmir. O, öz şirin canını nə isə uğrunda qurban verməyə razı deyil. Bunun üçün o, demaqoqluğa başlayar. Milli təşkilatın, öz rəhbərinin arxasınca kor-koranə getməli olduğunu iddia edər. Onun deməyindən belə çıxır ki, bütün Müsavat Firqəsi, bütün Azərbaycan xalqı, əziz rəhbərlərinin arxasında ev camaatına çevrilib, məhərrəm ayındakı dilənçilər kimi qapı-qapı gəzib dilənməlidir.

Rəsulzadənin olduqca qəribə olan bu nəzəriyyələrinə meydan vermədiyimiz üçün o, öz kefi və iradəsilə Firqədən bizi qovur. Bu hərəkətinə haqq qazandırmaq üçün bizə bolşevik damğası vurur. Hansı ki, bu formada edilən təbliğdə : “Rüstəmbəyli Şəfi bəyin, bu günlərdə firqə və milli mübarizə ideyasına sadiq bütün dostların ümumi həyəcan və nifrətlərini cəlb edən çıxışı, yəni milli hərəkat rəisi və partiya lideri möhtərəm Məmməd Əmin Rəsulzadə cənabları haqqında bolşevik agentlərinə və milli mübarizə düşmənlərinə yaraşacaq tərzdə alçaqca ittiham və böhtanlarla dolu, həyasızcasına yazısı ilə və düşmən xeyrinə işləyən pis niyyətli şəxs olduğuna artıq şəkk – şübhə yeri qoymadığını nəzərə alaraq – Azərbaycan Müsavat Xalq Partiyasının Rəyasəti – Partiya qərarını Müsavat ailəsi xaricində gördüyü və yuxarıda qeyd olduğu hər vəchlə bir müddətdən bəri onsuz da məsul mövqelərdən uzaqlaşdırılmış olan bu adamın, bu andan etibarən rəsmi olaraq Partiyadan çıxarıldığı” elan edilir.

Bu hal faciəvi olduğu qədər də gülməldir. Bunu oxuyan kimi yadıma gülməli bir əhvalat gəldi: Vaxtı ilə ispaniyada bir səyahətdə iki centlmen bir şöbəyə düşdülər. Bir-birini tanımayan bu iki yad adam uzun müddətlik bu səyahət dostluğunda tanış olmaq istəyirlər. ilk əvvəl özünü təqdim edən şəxs, kralla olan qohumluq əlaqələrindən başlayaraq mövcud olan bütün zadəgan ləqəblərini işlətdikdən sonra adını dedi və sözü digər adama verdi. Belə bir vəziyyət qarşısında qalan yazıq yol yoldaşı nə qədər pis ləqəb varsa öz barəsində işlətdikdən sonra adını dedi. Qarşısındakı əsilzadənin şoka düşdüyünü gördükdən sonra:

“Neynəyim? Bütün zadəgan ləqəblərini zati-aliləri özünə götürəndən sonra mənə bunlardan başqa heç nə qalmadı.’’ deyərək qarşısındakını ələ salmağa başladı.

Bizim bu biçarə Məmməd Əmin də rəhbərlik vəzifəsi adı altında, ancaq özünün mənafeyinə görə çıxardığı qərarında özünü, yəni öz şəxsini “ Milli hərəkat sədri və partiya sədri möhtərəm Məmməd Əmin Rəsulzadə” kimi qələmə verməsindən sonra bəlkə də, görünür ki, bizə heç nə qalmır. Bu məsələnin gülməli tərəfidir.

Faciəvi hissəsinə gəlincə isə: Düşünmürəm ki, dünyanın heç bir yerində, heç bir zaman, heç bir təşəkkül, qurulduğu gündən fəaliyyətinin son dəqiqəsinə qədər ən yüksək və ən məhrəm vəzifələrində iştirak etmiş və bu uğurda həyatı bahasına fədakarlıqlar etmiş bir üzvünə Rəsulzadənin uyğun gördüyü çirkin rəftarı rəva görmüş olsun. Hər cəmiyyət həyatının özünə görə tərbiyəsi var. Mübarizələr nə qədər çətin, ixtilaflar nə qədər dərin olursa olsun, partiyalar onun sərhəddini keçə bilməz. Əvvəla Rəsulzadə unudur ki, Müsavat Partiyasının da müəyyən və açıqlanmış bir nizamnaməsi var idi. Partiyaya daxil olan kim olursa olsun heç bir halda onun çərçivəsinə hücum edə bilməz. Buna görə Rəsulzadə yox, kim olursa olsun bir Müsavatçı dostunu Müsavatdan ata bilmək üçün Partiya Şurasının qəti qərarını almalı və Partiya Qurultayı bunu təsdiq etməlidir. Bu olmadığına və olmayacağına görə Məmməd Əminin etdiyi provokasiyaların öz alçaq şəxsiyyətini ortaya qoyan adi bir sənəddən başqa bir hökmü, bir mahiyyəti ola bilməz. Bu isə Rəsulzadənin Firqə rəyasətindən kənarlaşdırılması əsasında alınmış ümumi qərarın doğruluğunu ictimai rəy qarşısında təsdiqləməyə kifayət edir.