1. Mehr və müştəri poeması orta əsr azərbaycan ədəbiyyatına aid olub farsca qələmə alınmış bir əssar Təbrizi şahəsəridir. O əssar ki, nizami gəncəvi gələnəyinin davamçısı olub onun yaradıcılığından ilhamlanmışdır və öz əsərlərində biz bu xüsusiyyətləri görmüş oluruq. Tez mövzuya girib qeyd etmək istəyirəm ki, dərsliklərdə, monoqrafiyalarda, magistratura və ya doktorantura dissertasiyalarında, qısaca, bu əsərin tanımı keçən hər mənbədə "2 oğlanın dostluğundan" çıxış edilərək əsərin izahı verilir. Sadəcə vikipediyada - o da sadəcə bir cümləsində sevgi sözünü görürük, vəssalam.
Bəs hardan qənaətə gəldim ki, əsərin mövzusu "dostluq" hüdudları ilə çərçivələnmir? Ümumiyyətlə homoseksuallığa pozğunluq kimi baxan cəmiyyətin yaşadığı bir ölkədə yaşamasaydım, homoerotik motivli Azərbaycan ədəbiyyatına, folkloruna aid əsərləri bir-bir işıqlandırar, haqqında bəh-bəhlə monoqrafiya zad yazıb professor adından filan alardıq. Və o cəmiyyət ki, ta ibtidai təsəvvürlü, ta mifik, folklor yaradıcıllığından tut, Zərdüşt dövrünə, atropatenası, qafqaz albaniyası, ərəb xilafəti hökmranlığına, kitabi-dədə Qorquduna səfəvilərə kimi, Sabirə, sədi şiraziyə, molla nəsrəddinə, 90-cı illərdən indiyə kimiii homoseksuallıqla bağlı motivlər mövcud olmuşdur... O cəmiyyət ki bu saydıqlarımdan xəbərsiz sanki Avropa meyilli olduq deyə, homoseksuallıq ölkəyə bundan sonra təşrif buyurdu deyə düşünüb "kişilik", "mentalitetimiz" şüarlarından kəskin istifadə edirlər, tarixlərini, ədəbiyyatlarını danırlar. Nəysə, bu mövzu özü ayrıca bir entridir. Sadəcə niyə 2 gənc oğlanın sevgisini danıb, hələ dostluq haqqında yazılmış farsdilli poema adlandırırlar, o qoyur.
Əsər həzəc bəhrində yazılıb, bəli, məhz məhəbbət mövzulu əsərlərin yazıldığı bəhrdə. Əsər mehrü mah (ü vav hərfi olub, "və" anlamı bildirir) dastanından götürülüb, o dastan ki iki gəncin (təbii ki mövzu hetroseksual münasibətdən gedir) sevgisindən, iki varlığın bir-birinə qovuşmaq, hətta bir növ vahidləşmək yolunda qarşılarına çıxan maneələrdən, sınaqlardan çıxmaq uğrunda mübarizəsindən bəhs edir. (is it pantheism?) Qısaca, dastanın məzmununa isə nəzər salmış olsaq, digər dastanlarla paralellik təşkil edən motivlərə rast gəlmiş olarıq: 1.qüdrətli şah obrazı (xavər şah)
2.ağıllı vəzir obrazı. (vəzir nikray)
3. Ən əsası, şahın uşağı olmaması.
4. Hər cür nəzir-niyazla Allaha yalvarışlar, ölkənin bilimli adamları ilə məşvərət, Pəri qızı motivləri və s.
Və haşiyəyə çıxaraq, dastanlar bildiyimiz kimi xalqın dini-mifoloji görüşlərini, təsəvvüf simvolikası, Sufi-dərviş fəlsəfəsini özündə əks etdirən bir janrdır. Biz dastanlarımızda
1. Girişdə şahın və vəzirinin eyni zamanda övlad sahibi ola bilməmələri. 2. Tərəflərdən birinin qız digərinin oğlan uşağının dünyaya gəlməsi və onların uşaqlıqdan bir birinə valideynlər tərəfindən "calanması" 1.qəhrəmanların həddi-büluğa çatıb aşiq olmaları. Lakin valideynlərdəm birinin sözünü tutmaması, aşiqlərin ayrı düşməsi 4.Qəhrəmanın aşiq olmadan öncə uzun yuxuya getməsini 5.qəhrəmanın sonra ona verilən buta vasitəsi ilə gördüyü qıza aşiq olması;
kimi motivlərə çox rast gəlmişik. Təbii ki söhbət məhəbbət dastanlarından gedir. Əsli və kərəm, məhəmməd-güləndam, kərim-süsən, abbas-gülgəz, həsənəli-bahar və mehrü mah dastanları buna bariz nümunədir.
Qayıdaq yuxarıda sadaladığımız motivləri özündə əks etdirən mehrü mah dastanı əsasında yazılan "mehr və müştəri"yə. Mehr və müştərinin məzmunu yəqin ki artıq sizə bəllidir. Şah və vəzir, hansı ki hər ikisinin uşaqları olmur, qəhrəmanlar nəzir niyazla və ya almanı niyyət edərək yeyirlər, uşaqlar doğulur amma wait! Hər ikisi oğlan çıxdı. Bir dəqiqə bəs necə edək? Tipik Azərbaycan məhəbbət dastanı yazmırdıq biz? Necə yəni iki oğlan. Nəysə davam edək. Oğlanlar lap digər məşhur "leyli və məcnun" əsərindəki kimi eyni məktəbdə təhsil alırlar, sonra yenə ordakı kimi ayrı düşürlər, vəzirin oğlanı şikayət edilir, oğlan cəzalanır və 2 aşiq, oh my bad, 2 dost ayrı düşürlər. Hətta şahın oğlu evlənir də, amma yenə də müəllif hərləyib fırlanır və əsər xoşbəxt sonluqla, onların, dostların qovuşması ilə bitir. Digər petuxluq entriləri haqda görüşənədək -*