29. Nə üçün türk dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçən yad mənşəli sözlər istənilmir? Xüsusilə yalnız türk dili vasitəsilə dilə keçmiş yad mənşəli sözlərə qarşı olduqca sərt mövqe sərgilənir. Lakin bu mövqenin səbəbinə dair keçərli bir arqument açıq şəkildə ortaya qoyulmur. Söhbət bu videoda da müzakirə olunduğu və israrla bu etirazın səbəbi soruşulduğu halda, mövzuya dair qaneedici bir cavab verilmir. https://www.youtube.com/live/AVybIJrwFVw?t=1688s

Bu mövzu ilə bağlı ən çox eşitdiyim etirazlardan biri belə ifadə olunur: 'Ərəb və ya fars mənşəli olmasının fərqi yoxdur; əgər dildə qarşılığı varsa, istər türk mənşəli olsun, alınma sözlərə ehtiyac yoxdur.' Bu baxışın əsas motivasiyası ondan ibarətdir ki, ərəb mənşəli sözlər min ilə yaxındır dildə oturuşmuş vəziyyətdədir. Buna görə də, bu yanaşmaya əsasən, qarşılığı olan bir sözə yeni bir qarşılıq gətirmək qadağandır. Səbəb nədir? Əgər bu sözlər alınarsa, əvvəlki sözlərin işlənməsi azalacaq, bu da dilin pozulmasına, nəsillərarası əlaqənin qırılmasına və hətta ədəbiyyatımızın çökməsinə səbəb olacaq... Halbuki Azərbaycan lüğətlərinə baxsaq, son yüz ildə qarşılığı olmasına baxmayaraq dilə daxil olmuş yüzlərlə sinonim sözün olduğunu görərik. https://www.soz6.com/entry/391105

Gələn yeganə etiraz: 'Bunlar terminlərdir.' Amma bu terminlər gəlməzdən əvvəl də həmin mənaları ifadə edən ərəb mənşəli sözlər Azərbaycan dilində termin kimi istifadə olunurdu.

Türk dilindən gələn sözlərə sərt reaksiya göstərildiyi halda, digər yad sözlərə niyə eyni münasibət göstərilmir? Çünki burada əsas götürülən tək bir meyar var: sözün rus dili vasitəsilə dilə keçməsi. Məsələn, 'disiplin' sözü rus dili üzərindən 'disiplina' formasında işlədilsəydi, böyük ehtimalla 'Bu beynəlxalq bir termindir' deyilib, birbaşa qəbul ediləcəkdi. Bəzi insanlar bu dediklərimə etiraz edərək bunların Sovet dövründə baş verdiyini, artıq belə hallar olmadığını iddia etsələr də, Azərbaycan rəsmi dilçiləri tərəfindən hazırlanmış son lüğətlərə baxıldıqda, həm imla qaydalarında, həm də söz ehtiyatında rus dilinə dərin bir bağlılığın hələ də mövcud olduğu açıq şəkildə görünür. Hətta elə hallar var ki, rusların belə etmədiyi ruslaşdırma nümunələri – məsələn, 'paparatsiya' kimi sözlərlə – Azərbaycan dilinə daxil edilir.

Dildə aparılan tətbiqlər ortada olduğu halda, nə üçün belə bir yolun seçildiyinə dair əsaslı və açıq bir izah, açığı desəm, mən görmədim. ‘Bu dildən söz alınsın, amma o dildən alınmasın’ kimi fikirlər səsləndirilsə də, bu seçimlərin arxasında duran səbəblərlə bağlı inandırıcı arqument təqdim olunmur. Uzun müddət bu vəziyyətin səbəbi üzərində düşündüm və bu yanaşmanın arxasındakı əsas motivasiyanı anlamağa çalışdım. Əgər bu fikirdə olan şəxslərin anti-türk yönlü ideoloji mövqeləri yoxdursa, mənim tapa bildiyim və məntiqli hesab etdiyim tək izah budur: Azərbaycan dilində uzun müddət ərzində rus dili təsiri altında formalaşmış müəyyən alınma söz qaydaları mövcuddur. Məsələn, latın dilindən alınan sözlərə “-ya”, fransızcadan gələnlərə “-a” şəkilçisi əlavə olunması; fransızcadan gələn -logue, ingiliscədən gələn -logy kimi isim şəkilçilərinin Azərbaycan türkcəsində sifət formasına çevrilməsi; b hərfinin v ilə, h hərfinin g ilə əvəzlənməsi və ya o hərfinin yazılıb a kimi tələffüz olunması və s. Bu cür qaydalı alınmalar zamanla sistem halına gəlib. Türk dili vasitəsilə gələn yad mənşəli sözlər isə bu oturuşmuş sistemə uyğun gəlmədiyindən, dildə iki fərqli və ziddiyyətli quruluş yaranmağa başlayır. Mənim müşahidəmə görə, bu ziddiyyətin yaratdığı narahatlıq və tarazsızlıq qorxusu əsl etirazın mənbəyidir. Yəni qorunmaq istənilən, əslində 'min ildir dildə olan ərəb mənşəli sözlər' deyil, son 150 il ərzində rus dili vasitəsilə formalaşmış alınma dil qaydaları və bu qaydaların yaratdığı sistemdir. Bilmirəm, bəlkə də səhv düşünürəm?

Qeyd: Azərbaycan dilində "disiplin" sözü olmasa da, "disiplinar" sözü mövcuddur. Baxın: "multidisiplinar".