67. mənim fikrimcə din bir idarəçilik sistemidir. dünya əhalisi çoxaldıqca onları idarə etmək konstitusiya yolu ilə yox, mənəvi cəhətdən dinlə tərbiyə etmək daha təsirlidir. amma dinlər necə yarandı sualına isə məniç fikirlərim belədir. çox qədimdə dinlər haqqında insanların ibtidai fikirləri olub. məsələn: zəlzələ baş verəndə insanlar düşünürdü ki, yer kürəsi nəhəng bir buğanın buynuzu arasındadır və o qəzəbləndikdə başını sirkələyir və yaxud təbiət hadisələri baş verərkən insanların qışqırması ilə göy qüvvələrinim qorxudulması və s. çox uzağa getmədən azıx mağarasındakı ayı kəllə sümüyünün üstünə işarələr cızıb itaət etmələri və ona sitayiş etmələri və başqaları. belə bir düşüncə yaranır. əgər insanlar tanrıya inanırdılarsa deməli ölümdən sonra həyata da inanırlar və avtomatik cənnət və cəhənnəm dövriyyəyə girir. bu zaman nə edilməlidir? cənnətə gegmək üçün tanırını qəzəbləndirmək olmaz düşüncəsi. bu da nizam və intizamı ortaya atır. tanrıdan nə isə istəmə ritualı isə. müasir zamanda namaz qıldıqdan sonra edilən dualar ya da dara düşəndə tanrıya dua etmək, ondan kömək istəmək. mənə elə gəlir ki, biz qayğıya möhtac varlıqlar olduğumuza görə bizdən üstün, bixi qoruyacaq "kimsələr" axtarırıq. məsələn uşaqların "atam səni döyər" və sair kimi deyilənlərlə, "allah cəzavı versin" düyimini eyner venn dioqramının orta hissəsinə qoymaq olar. çünki hər iki deyimdə, deyən şəxs sığındığı qüvvəyə əmindi. uzun sözün qısası, insan həmişə arxaya yaslanacağı qüvvə axtarır. qızların hündürboy oğlan axtarması prinsipi kimi. nizam intizam isə yoxdur. həqiqətən yoxdur. nizam intizam insanlar tərəfindən yaradılan bir anlayışdı. təbiətə nəzər yetirsək görərik ki, heç bir heyvan, bitki və s. canlıların intizam anlayışı yoxdur. Kəramət Böyükçölün gözəl bir düşüncəsi var: "Din, özünü idarə edə bilməyənlər üçündü". əgər sənin vicdanın varsa, sənə allah qorxusu lazım deyil. misal üçün market. düşünün ki, bir market var və orada kamera yoxdur, satıcı isə yerindı deyil. ətrafda sizi görən insanlar da yoxdur. siz oğurluq edərsiniz? və oğurluq etməsəniz bunun günah olduğundan etmərsiz? yoxsa "gecələr rahat yata bilmərəm, çünki vicdanım buna əl verməz" düşüncəsiylə? əgər günah olduöunu düşünüb və allah qorxusu ilə pislik etnirsinizsə, siz potensial cinayətkarsız və bu sözsüzdü. çünki sizi lahhaq qorxusundan başqa dayandıran heç bir dəyər yoxdur. qaldı ki, bu qədər din var hansına inanmaq lazımdır? hansına istiyirsən ona inan. hansında özünü rahat gprürsənsə, özünü ifadə edə bilirsənsə ona yönəl. ancaq haqq dindən söhbət gedirsə, bunu heç kim əminliklə deyə bilməz. buna görə də mən aqnostikəm və mən bilmədiyimi bilirəm) teizm və ateizm mənə görə çox iddialıdır. əgər ki, söhbıt metafiziki mövzudan gedirsə. fizikada isə 2 anlayış var: fiziki və metafiziki. maddi aləm, yəni materiya fizikadı. ancaq mücərrəd anlayışlar: ruh, şeytan və tanrı isə metafizikadır. teizmin və ya ateizmin dəqiq olduöunu bilmək üçün tək yol. ölməkdir. yalnız öldükdən həqiqəti öyrənə bilərik çox güman.