bu barədə belə bir yazı oxudum bayaq:
--sitat--
Bu yaxınlarda bir nəfər sosial şəbəkədə “Lenin heç bir sahədə uğurlu ola bilmədi, heç bir müvəffəqiyyət əldə edə bilmədi, ona görə də, getdi kommunist oldu” yazmışdı.
Heç bir dəyər mühakiməsi etmədən təsəvvür edək – adam tarixi şəraiti qiymətləndirərək dünyanın ən böyük dövlətində çevriliş edib yeni dövlət qurur və onun rəhbəri olur və “qızıl suyuna çəkilmiş hər şeyi qızıl zənn edən” insanlar bunu müvəffəqiyyət hesab etmir. V. Hüqo hələ 150 il bundan əvvəl belə müvəffəqiyyət haqqında yazırdı: “müvəffəqiyyətin zahirən ləyaqətə bənzəməsi insanları aldadır. Müvəffəqiyyət camaat üçün demək olar ki, üstünlük kimi bir şeydir... insanlar ördəyin palçıqda buraxdığı ulduza oxşayan izləri səmanın dərinliklərindəki parıltılarla qarışdırırlar”.
Kim ki, istənilən formada – mikro yaxud makro - kapitalizmlə mübarizə apararır, qələbə çalana qədər özünü gülüş obyektinə çevirir, qələbə çalandan sonra da axmaq və ağılsız hesab olunur. Bəs bu hər zamanmı belə olub? Bunu şərtləndirən nədir? Bunu şərtləndirən səbəblərdən biri bugünkü şəraitdir. O şərait ki, bugün əgər bir nəfər əyninə bahalı brendlərin paltarlarını geyinib bahalı avtomobillər sürürsə, dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq onu asanlıqla uğurlu, müvəffəqiyyətli, bu həyatda qazanmış, nailiyyətlər əldə etmiş biri hesab edirlər. Dünyanın harasında olursa olsun, onun başının nə qədər ağıllı və bacarıqlı olmasının onun nə qədər “uğurlu” olması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunu şərtlərndirən ikinci səbəb təhsilin artıq fundamental olmaması, spesifikləşməsi, yəni, təhsildə insanı və onun müasir problemlərini əhatə edəcək ən sadə sualların verilməməsidir. Əgər sənin mülkün, bank hesabında küllü miqdarda pulun yoxdursa, sən neft mühəndisliyi oxuyub, neft mühəndisi olub və neft mühəndisindən başqa heç bir şey olmamalısan – bazar bunu tələb edir. Ədəbiyyata, fəlsəfəyə, başqa “axmaq” şeylərə sərf eləyəsi zaman yoxdur. Yox, əgər bütün bunlara artıq sahibsənsə (məsələn, kimdənsə sənə ötürülübsə), onda sənin ədəbiyyata yaxud fəlsəfəyə sadəcə ”ehtiyacın yoxdur”.
Nəticədə nə baş verir? Nəticədə, xüsusilə Azərbaycan kimi təhsilin, xüsusilə əxlaq aşılayan təhsilin sıradan çıxdığı və məddahlıq, bayağılıq və əxlaqsızlıq aşılayan təhsilin tüğyan etdiyi bir cəmiyyətdə insanlar hesab edirlər ki, əyninə bahalı bez geyinib qiyməti bahalı, orta gəlirli Azərbaycanlının ayda iki dəfə belə gedə bilməyəcəyi zərli-parıltılı kafelərdə kofe içmək müvəffəqiyyətdir. Bu, onların uğurlu olmasını, həyatda nailiyyətlər qazanmasının sübutudur. Onlar aylıq gəlirlərinin 70%-i geyim və kafelərə, yəni, onlara sosial status qazandıracaq və özlərini uğurlu hesab etmələrinə imkan verəcək yerlərə xərcləməkdə heç bir problem görmürlər. Vəziyyəti, müəyyən qədər dəyişmək gücünə malik olan kitaba isə vaxt yoxdur. Oxumaq onların öz təbirincə uğurlu olmasına heç bir töhfə vermir və əlavə vaxt itkisidir. Məsələ, aydındır ki, zövqlü geyim və kofe içməkdən getmir. Məsələ bunların insanlar üçün nəyi ifadə etməsində, hansı hekayənin çərçivəsinə salınmasından gedir. Onlar öz uğur hekayələrini qura-qura başqalarının yoxsulluq, imkansızlıq içində, gündəlik olaraq ədalətsizliyə məruz qalaraq yaşadığını “uğursuzluq” adlandırırlar. Sanki başqalarının pul qazanmağa sadəcə olaraq qabiliyyəti yoxdur, bunun başqa səbəbi ola bilməz, məsələn, yaltaqlıq bu səbəblər sırasına aid deyil. Onlar ləyaqətlə yaşayacaq qədər maddi imkana sahib ola-ola bundan rahatlıqla imtina edir və bunu parıltıya dəyişirlər. Parıltını dəyərə çevirən, onu uğur hekayəsi hesab edən biri isə sabah bunu itirməkdən qorxur. Axı sabah o özünə bahalı geyim alıb bahalı kafelərdə kofe içə bilməsə, onun uğuru necə olacaq? Bu dəyərləri itirməmək üçün hər cür ədalətsizliyə göz yummaq mümkündür. Məsələn, Bodelyer demiş, “uçurulmuş evin yerində tikilmiş kafedə kofe içən “müvəffəqiyyətli” biri kafenin gözətçisinə şüşənin arxasından içəridəki dəbdəbəyə baxan uçurulmuş evin səfil sahibinin onu narahat etdiyini və oradan uzaqlaşdırmasını xahiş edə bilər.” Axı uğursuz insanlar nəyə görə uğurlu insanların əyləncəsini pis mənzərələrlə korlamalıdırlar?
Yaranan bu vəziyyəti insanların “mənəvi deqradasiyaya uğraması” yaxud “təhsilsizləşmək” kimi anlayışlarla izah etmək kifayət etmir. Bu kimi izahlar yaranmış vəziyyəti kompleks şəkildə anlamaq imkanı vermir və kifayət qədər mücərrəddir. Bu izahlar məsələnin mahiyyətini anlamağa kömək etmək əvəzinə, daha çox mane olur. Bu, Trotskinin təbirincə desək, Tolstoyçu izahdır. Yəni bu izah “bugünkü şəraitin” səbəblərini açıqlamır, nəticəsini başqa-başqa formalarda təqdim edir. Bir tərəfdə yoxsulluq, digər tərəfdə isə əşyaların dəyərə çevrilməsi birbaşa kapitalizm və onun mahiyyəti ilə əlaqəlidir. istehlak cəmiyyəti və əşya fetişizmi bu proseslə birbaşa əlaqəlidir.
Biz istehlak cəmiyyətində yaşayırıq. Rəqabət nəticəsində istehsal olunan minlərlə çeşiddə məhsullar bazarda öz alıcısını tapmalıdır. Bu məhsulların harada, kimlər tərəfindən, hansı şəraitdə istehsal olunması heç kimi maraqlandırmır. Reklam və marketinq üsulları nəticəsində belə bir təsəvvür yaranır ki, sanki istifadə etdiyimiz əşyalar, yediyimiz yeməkələr özləri dükanlarda, kafelərdə peyda olurlar və biz haqqını ödəyib onları istehlak edirik. Sanki geyindiyimiz paltarın parçasını hazırlamaq üçün Pakistanın pambıq tarlalarından pambıq yığılmır, yaxud çinin kömür mədənlərində yüz minlərlə fəhlə evinə çörəkpulu aparmaq üçün gündə 16 saat işləmir. Hər şey möcüzəvi şəkildə gəlib bizim Nizami küçəsindəki dükkanların rəflərini doldurur ki, uğurlu insanlarımız öz uğur hekayələrini qura bilsinlər. Üstəlik, artıq insanlara əşyalar satılmır. insanlara bütöv bir həyat tərzi, hekayələr satılır. Məsələn, hər hansı bir tanınmış kofe zənciri kafesində (belələri artıq Bakıda da çoxalmağa başlayıb) kofe içmək sadəcə olaraq kofe içmək demək deyil. Bu, xüsusi bir həyat tərzi və status qazandıran bir prosesdir. “Starbucksda” kofe içmək insanı bəlli bir uğur hekayəsinin çərçivəsində salır. Təbii ki, kassanın yanında üzərinə “yetimlər evindəki uşaqlara kömək edin” yazılmış qutuya iyirmi qəpik atmaq da vacibdir. Axı uğurlu insan həm də mərhəmətli olmalıdır. Qazancının mində birini yetim uşaqlara vermək yaxşı şeydir. Ona görə yox ki, bunun o uşaqlara hansısa bir xeyri dəyəcək, ona görə ki, sən artıq özünü daha yaxşı və xeyirxah insan hesab edə bilərsən. Beləliklə, insanlara sadəcə geyim yaxud içki satılmır. Onlara bütöv bir həyat tərzi, uğur hekayələri satılır. insan həyatının bütün sahələrini əhatə edən uğur hekayələri həftənin yeddi günü, günün iyirmi dörd saatı bütün kommunikasiya vasitələrilə təbliğ olunur. Nəticədə bir tərəfdə yaltaqlıq və haqsızlıq üzərində qurulmuş uğur hekayələri, digər tərəfdə isə, bu yaltaqlıq və haqsızlığa göz yummağın əhəmiyyəti təbliğ olunur. Bu bütün ölkələrdə belədir, inkişaf etmiş qərb ölkələri daxil. Sadəcə aşağısı-yuxarısı var. Bu aşağı-yuxarını isə müəyyən mənada sosial institutlar tənzimləyir, hansı ki, təməlində əgər ümumiləşdirsək, təhsil dayanır.
Aydındır ki, ədəbiyyat yaxud fəlsəfə oxumaq insanı ağıllı etsə də, heç də bütün hallarda əxlaqlı etmir. Amma bir insanda əxlaqın və ədalət hissinin formalaşması üçün bunlar ən vacib amillərdir. Aydındır ki, daha əxlaqlı olmaqla kapitalizm daha az kapitalizm olmayasıdır. Amma ən azından insanlar uğurun və müvəffəqiyyətin nədən ibarət olduğunu daha yaxşı qiymətləndirmək imkanına sahib ola bilərlər. Biz bu üsulla kapitalizmi dəyişdirə bilmərik. Amma ən azından özümüzü və ətrafımızı müəyyən mənada dəyişə bilərik.
--sitat--
mənbə
