"entry"də əhalinin siyahıyaalınmasının dünyadakı və azərbaycandakı tarixi, internetdə müxtəlif mənbələrdən tapdığım və istanbuldakı, moskvadakı, həştərxandakı arxiv sənədlərinin əsasında hazırlanmış kitabları, eyni zamanda tapdığım sənədlərə aid mənbələri paylaşacam. ancaq, yenə də daha ətraflı tədqiqat aparırsınızsa, mütləq şəkildə dövlət arxivlərinə müraciət etmək məcburiyyətindəsiniz. azərbaycan dövlət tarix arxivində saxlanılan orjinal sənədlər əsasən, 1800-cü illərdən - müasir azərbaycan respublikasının yerləşdiyi ərazilərin rus imperiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonrakı dövrləri əhatə edir və rus dilindədir. ancaq, daha qədim dövrlərdəki - 16-18-ci əsrlərdəki əcdadlarınız haqqında məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, onda istanbulda yerləşən Osmanlı arxivinə, Tehran Milli Kitabxanası və Arxivinə müraciət etmək məcburiyyətindəsiniz. * təbii ki, uyğun əlifbanı və dili də bilməlisiniz hətta mümkündür ki, əldə etdiyiniz məlumatlara əsasən, digər dövlətlərdəki arxivlərə də müraciət etmək məcburiyyətində qalasınız.
ümumiyyətlə, bəzi xristian dövlətlərindən fərqli olaraq - hansı ki, onlarda uşaqların xaç suyuna salınma mərasimi zamanı kilsəyə məxsus xüsusi dəftərlərdə uşağa dair bioqrafik məlumatlar qeydiyyata alınırdı, müsəlmanlarda nəsildən-nəsilə məlumat ötürmək ənənəsi olmadığından, öz geneologiyamız və ya şəcərəmiz barədə hal-hazırda məlumat əldə etmək istədikdə onu tapmaq çətin məsələdir. əhalinin fərq qoymadan kiçikdən - böyüyə dövlət tərəfindən tam şəkildə siyahıya alınma ənənəsi müasir qaydada bütün dünya üzrə avropa və abş-dan başlayaraq 18-ci əsrin sonlarına gedib çıxsa da, dövlətə vergi verə bilən şəxslərin müəyyən edilməsi üçün əhalinin qismən siyahıya alınmasının tarixi çox qədim dövrlərə gedir çıxır. herodot belə eramızdan əvvəl qədim misirdə əhalinin qazanc əldə edə bilən qisminin siyahıya alınmasının həyata keçirildiyini bildirir. bugünə qədər qorunub saxlanılmış ən qədim siyahıyaalma sənədləri isə eramızın 2-ci ilində çində qeydə alınıb. roma imperiyasında hərbi xidmətə yararlıları təyin etmək üçün, sasanilər dövründə, eyni zamanda ərəb xilafəti zamanında da xəlifə ömərdən başlayaraq vergi məqsədilə ümumi siyahıyaalınma həyata keçirilib. sonralar monqollar tərəfindən də oxşar məqsədli siyahıyaalınmalar baş tutub.
indi isə bizim yaxın qonşularımızda senzin tarixinə nəzər yetirə bilərik - hansı ki, onların arxivlərində əcdadlarımız haqqında məlumat əldə edə bilmə ehtimalımız daha yüksəkdir. rus imperiyasında əhalinin vergi verə bilən qismini təyin etmək məqsədilə aparılan, sadəcə kişiləri qeydə alındığı və "reviziya" adlanan siyahıyaalmalar birinci pyotrdan başlayaraq 1721-1860-cı illər arasında 10 dəfə müxtəlif şəhərlərdə və vilayətlərdə aparılıb. 1860-1897-ci illər arasında isə müstəqil şəkildə 39 ayrı şəhərdə belə senzlər baş tutub. ancaq, müasir qaydada bildiyimiz ilk siyahıyaalma isə 1897-ci ildə baş tutub və əhali arasında fərq qoyulmadan hər kəs qeydiyyata alınıb. sonralar bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra 1920-ci ildə, 1926-cı ildə, 1939-cu ildə və 1959-cu ildən sonra isə hər 10 ildə bir dəfə sovet hökuməti dağılana kimi aparılıb.
osmanlıda isə bu sistem 14-cü əsrdən başlasa da, hal-hazırda türkiyədə arxivdə saxlanılmış ən qədim sənəd 1431-ci ilə aiddir. osmanlıda dövlət torpaq mülkiyətinin növü, ona tətbiq olunacaq vergi növünü, imperiyanın torpaqlarının sərhədlərini təyin etmək üçün "tahrir" sistemindən istifadə edirdi və hər vilayətin özünün müfəssəl təhrir dəftəri olurdu. bu dəftərlər hər 30-40 ildən bir yenilənirdi. maraqlıdır ki, baxmayaraq ki, müasir azərbaycan ərazisini əhatə etdiyi torpaqların hamısı və ya bir qismi 16-cı əsrdən bu yana cəmi 2 dəfə dayanıqlı bir halda osmanlının nəzarətinə qısa bir zaman kəsiyində keçsə də - üst-üstə 34 il, hər dəfə osmanlılar bu ərazilərə bu sistemi tətbiq edib, əhalini siyahıya alıblar. osmanlıda müasir formada həyata keçirilən, lakin sadəcə kişilərin qeydiyyata alındığı senz isə 1831-ci ildə baş tutub.
irana gəldikdə isə, təəssüf ki, orada osmanlıda olduğu kimi mütəşəkkil qeydiyyat sistemi olmayıb. sadəcə, səfəvilərdən sonra şah abbasın dövründə onun əmriylə yalnız əcəm iraqı və azərbaycandakı tayfa başçılarına tərkiblərində olan təsərrüfatların sayı barədə qeydiyyat ın aparılmağını tapşırılıb. ilk vergi məqsədilə aparılan geniş siyahıyalma tədbirləri isə 1699-cu ildən sonra səfəvi şahı sultan hüseynin əmriylə baş tutub. ilk müasir qaydada yalnız iri şəhərlərdə aparılan siyahıyaalınma isə 1867-ci ildən sonra - qacarlar dövründə həyata keçirilib. ancaq bütün ölkəni əhatə edən ilk siyahıyaalma 1956-cı ildən sonra baş tutub.
tapa bildiyim qədərilə, tarix ərzində müasir azərbaycan respublikasının yerləşdiyi ərazilərdə müxtəlif məqsədlər üçün aparılan və ya aparıldığı güman olunan siyahıyaalmalar: * bir hissəsi 7 cildlik azərbaycan tarixi kitabına istinad olunaraq qeyd olunub, ola bilər hazırkı əraziləri tam əhatə etməsin və ya ola da bilər heç o qədər də etibarlı da deyil. bizim tarixçilərə güvənmək dəlilikdir əslində glş glş glş
1. 438–457-ci illərdə sasani hökmdarı ikinci yezdəgirdin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
2. 531-579-cu illərdə sasani hökmdarı birinci xosrov ənuşirəvanın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
3. 690-cı illərdə xəlifə əbd əl-məlikin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
4. 725-726-cı illərdə xəlifə hişamın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
5. 1254-cü ildə Munke xanın fərmanıyla həyata keçirilən siyahıyaalma
6. 1297-1304-cü illərdə Qazan xanın əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma
7. 1590-1612-ci illərdə Osmanlı tərəfindən irəvan, Gəncə-Qarabağ, Tiflis, Şirvanda həyata keçirilən təhrirlər
8. 1699-1702-ci illərdə Səfəvi şahı sultan hüseynin əmriylə həyata keçirilən siyahıyaalma.
9. 1722-1735-ci illərdə Osmanlı tərəfindən irəvan, Tiflis, Gəncə-Qarabağda həyata keçirilən təhrirlər
10. 1820-1890-cı illərdə Elizavetapol, Bakı, Tiflis, irəvan * bu illər arasında inzibati dəyişliklər olub deyə bəzi quberniyaların adlarında və əhatə etdiyi ərazilər də fərqlər ola bilər. məsələn elizavetapol quberniyası 1867-ci ildən sonra yaradılıb quberniyalarının ərazilərində aparılmış kameral təsvirlər
11. 1897-ci ildə rus imperiyasında aparılmış siyahıyaalmalar
12. 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989-cu ildə Azərbaycan ssr-də həyata keçirilmiş siyahıyaalmalar
13. 1999, 2009, 2019-cu illərdə Azərbaycan Respublikası tərəfindən həyata keçirilmiş siyahıyaalmalar
* səhv etmirəmsə 1590-cı il də daxil olmaqla aparılan siyahıyaalmaların hamısı arxivlərdə saxlanılır. şah sultan hüseynin apardığı barədə o qədər də əmin deyiləm, ancaq
bu fayllar isə tapdığım osmanlılar və ruslar tərəfindən aparılmış senzlərin, yaşayış yerləri haqqındakı məlumatların arxivdəki nüsxələrinin orjinalı və onların əsasında hazırlanmış kitabların rəqəmsal variantlarıdır:
1. iRƏVAN ƏYALƏTiNiN KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci il, I CiLD. iRƏVAN ŞƏHƏRiNiN KAMERAL TƏSViRi: link
2. iRƏVAN ƏYALƏTiNiN KAMERAL TƏSViRi II CiLD, VEDiBASAR MAHALININ KAMERAL TƏSViRi. 1831-ci və 1842-ci illər, ŞƏRUR MAHALININ KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci il: link
3. tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri, borçalı və qazax 1728 ci il: link
4. ŞƏMŞƏDDiL NAHiYƏSiNim KAMERAL TƏSViRi, 1860-cı il: link
5. quba əyalətinin kameral təsviri, 1831-ci il: link
6. QAZAX NAHiYƏSiNiN KAMERAL TƏSViRi, 1860-cı il: link
7. Описание Шекинской провинции, 1819 г. : link
8. NAXÇIVAN SANCAĞININ MÜFƏSSƏL DƏFTƏRi, 27 avqust 1727: link
9. LORi ViLAYƏTiNiN iCMAL DƏFTƏRi, 1590: link
10. irəvan əyalətinin icmal dəftəri, 1595: link
11. irəvan əyalətinin icmal dəftəri, orjinal: link
12. GÖYÇƏ MAHALININ KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci və 1842-ci illər: link
13. GƏNCƏ - QARABAĞ ƏYALƏTiNiN iCMAL DƏFTƏRi, 1590, ORJiNAL: link
14. DƏRBƏND ŞƏHƏRiNiN KAMERAL TƏSViRi, 1831-ci il: link
15. Описание Карабагской провинции составленное в 1823 году: link
16. Статическое описание Нахичеванской провинции, 1833: link
*
link çalışmasa "https"in sonundan "s"i silin
17. Описание Ширванской провинции, 1820: link
*
link çalışmasa "https"in sonundan "s"i silin
18. Описание города Шемахи, 1896: link
*
link çalışmasa "https"in sonundan "s"i silin
19. Бакинская губерния по сведениям 1859 по 1864 г. : link
20. Обзор Бакинской губернии, 1903: link
21. gəncə-qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, 1728-ci il link
22. The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan, George Bournoutian
23. The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province: A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the Early 19th Century, George Bornoutian
24. The 1829-1832 Russian Surveys of the Khanate of Nakhichevan, George Bournoutian
25. The 1819 Russian Survey of the Khanate of Sheki, George Bournoutian
nümunə. aşağıdakı şəkildə, ruslar tərəfindən 1860-cı ildə qazax nahiyəsindən götürülmüş kameral təsvirdə abbasbəyli kəndində olan ailələrdəki kişilərin, ata adlarının və onların yaşının siyahısını görə bilərsiniz. əgər ən azından babanızın babasını və ya babanızın babasının atasını və onların mənsub olduğu kəndi tanıyırsınızsa onları buradan tapmaq o qədər də çətin olmamalıdır.
və ya aşağıdakı şəkildə 1727-ci ildə osmanlı tərəfindən naxçıvan sancağından götürülmüş siyahıda nehrəm kəndinin sakinlərinin bir qismini görə bilərsiniz:
bundan əlavə, 1908-1910-cu illərdə müasir azərbaycan respublikasında yerləşən bütün kəndlərin və şəhərlərin qəzalara görə etnik tərkibinə və əhalisinin sayına buradan baxa bilərsiniz: * elə kəndlər var ki, assimlyasiya və ya dogər səbəblər nəticəsində etnik tərkibi hal-hazırda dəyişib
1.bakı quberniyası
1.1. bakı qəzası
nümunə. birinci sütunda kəndlərin siyahısı, növbəti sütünlarda isə etnik tərkibə görə say verilmişdir. azərbaycanlılar zaqafqaziya tatarları olaraq qeyd olunub.
1.2. şamaxı qəzası
1.3. quba qəzası
1.4. göyçay qəzası
1.5. lənkaran qəzası
1.6. cavad qəzası
bakı quberniyasının xəritəsi
2. yelizavetapol quberniyası
2.1. ərəş qəzası
2.2. cəbrayıl qəzası
2.3. cavanşir qəzası
2.4. yelizavetapol qəzası
2.5. zəngəzur qəzası
2.6. qazax qəzası
2.7. nuxa qəzası
2.8. şuşa qəzası
yelizavetapol quberniyasının xəritəsi
3. irəvan quberniyası
3.1 naxçıvan qəzası
3.2 şərur-dərələyəz qəzası
irəvan quberniyasının xəritəsi
4. tiflis quberniyası
4.1 zaqatala dairəsi
tiflis quberniyasının xəritəsi
dağıstanda, müasir gürcüstanda və vaxtilə müasir ermənistan ərazisində məskunlaşan azərbaycanlıların 1900-cü illərdə əsas yaşadığı kəndlərin bir qismi:
1.tiflis quberniyası
1.1. borçalı qəzası
1.2. tiflis qəzası
2. irəvan quberniyası
2.1. irəvan qəzası
2.2. yeni bəyazid qəzası
3. dağıstan vilayəti
3.1. qaytaq-tabasaran dairəsi
dağıstan vilayətinin xəritəsi
qeyd 1.
osmanlılar özlərinə məxsus inzibati idarə etmə sisteminə görə zəbt etdikləri əraziləri vilayətlərə və ya əyalətlərə, bunları sancaqlara və ya livalara və ya qəzalara, bunlar isə kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü. səfəvilərin məğlubiyyəti ilə nəticələnmiş istanbul sülh müqaviləsindən sonra, 1590-1612-ci illər arasında osmanlılar hazırkı azərbaycanın yerləşdiyi ərazilərdə rəvan, tiflis, qarabağ, şirvan, dərbənd əyalətlərini yaratmışdılar. 1723-1735-ci illər arasında isə rəvan, gəncə-qarabağ və tiflis əyalətləri yaradılmışdı. əyalətləri müharibə zamanı sərəskər, sülh zamanı isə muhafız və ya bəylərəbəyi idarə edirdi.
rus imperiyası isə gülüstan və türkmənçay müqavilələrindən sonra inzibati idarəetmədə bir neçə dəfə dəyişiklik etsə də, yekun dayanıqlı forma 1850-ci illərdən qərara alındı. müasir azərbaycanın yerləşdiyi ərazi qafqaz canişinliyinin tərkibində, bakı, yelizavetapol, irəvan və tiflis quberniyalarını əhatə edirdi. quberniyalar uyezdlərə və yaxud qəzalara, mahallara, naibliklərə, onlar isə öz növbəsində kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü.
səfəvilər dövründə isə inzibati idarə etmə sistemi belə idi: ölkə əyalətlərə və ya bəylərbəyliklərə, bəylərbəyliklər vilayətlətə, qəzalara, mahallara və ölkələrə, onlar isə öz növbəsində kəndlərə və ya şəhərlərə bölünürdü. xanlıqlar zamanında da idarəetmə buna oxşar idi. səfəvilər zamanında azərbaycanda yerləşən bəylərbəyliklər qarabağ, çuxursəd, şirvan və gürcüstan idi.
qeyd 2.
əgər mənşəyiniz və ya əcdadlarınızın keçmişdə mənsub olduğu tayfalar haqqında məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, babalarınızın və ya nənələrinizin mənsub olduğu kəndlərin etimologiyasına "azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti"ndə baxaraq təyin edib, sonra həmin kəndlərin aid olduqları tayfaları araşdıra bilərsiniz. daha ətraflı məlumat üçün tarixçilərin xanlıqlar barədə yazdıqları monoqrafiyalara, tezislərə, həmin işlərdə istinad olunan yerli və xarici mənbələrə də baxa bilərsiniz. xüsusən şirvan və dərbənddə yaşayan tayfalar barədə abbasqulu ağa bakıxanovun "gülüstani-irəm" əsərindən ətraflı məlumat əldə etmək olar. iranica ensiklopediyasında və azərbaycan sovet ensiklopediyasında da bəzi tayfalar barədə məqalələr var.
qeyd 3.
məsləhətxanada da bu mövzu ilə bağlı aparılmış müzakirəyə nəzər yetirə bilərsiniz: ulu babanı tapmaq
* istinadlar olduqca çox olduğundan bəzi yerlərdə səhvlərim ola bilər glş
mənbə.
arxiv idarəsi müsahibə
wikipedia census
iranica
A History of Russian and Soviet Censuses, Lee Schwartz
GÜNEY KAFKASYADA OSMANLI HaKiMiYETi, 1723-1735, doğan yörük
osmanlıda tahrirler
azərbaycan tarixi, 7 cilddə, 2-ci, 3-cü, 4-cü cildlər
Бакинская губерния
Эриванская губерния
Елизаветпольская губерния
Тифлисская губерния