1. kenneth hsu tərəfindən yazılan məqalə. səhv eləmirəmsə celal şengör bundan ilhamlanıb nyuton niyə türk deyildi? kimi bir kitab da yazmışdı. yazar məqaləyə çinin uzun elm ənənəsinə sahib olduğu halda, avropadan daha əvvəl elmi məlumatları kəşf etməsinə, işlətməsinə baxmayaraq elmi inqilabın niyə məhz avropada başlamısını, nyutonun niyə bir çinli yox ingilis olmasını sorğulayaraq başlayır. daha sonra özünün 19 yaşına qədər çində yaşadığını, burda məktəb təhsili aldığını, çin universitetlərində elm təhsili aldığını və daha sonra qərbə gəldiyini qeyd edir. kenneth hsu özü geofizikdir və yazının ilk hissəsində bu sahənin tədqiqatlarından nümunə göstərir. litosfer plitələrin tektonikası nəzəriyyəsinin 1970ci illərdən sonra bütün avropada qəbul görməsinə baxmayaraq çinli geoloqlar tərəfindən buna israrla qarşı çıxıldığını və özünün də eyni səhvi təkrarladığını yazır. 1967ci ildə həmkarı jerry winterer ona okeanların yaranması ilə bağlı yeni nəzəriyyə göstərir, kenneth isə bütün konfrans boyunca israrla nəzəriyyəni rədd edir. cəmi iki il sonra bu yeni nəzəriyyə deep sea drilling project tərəfindən təsdiq olunur. buna rəğmən belə kenneth israrla öz fikrini müdafiə etməyə davam edir və yazının bu hissəsinin sonunda məlum sualı verir: bir çinli üçün niyə inqilabi fikirləri qəbul etmək bu qədər çətindir?

kenneth yazıya konfitsunun yaşadığı zamanı və fəlsəfəsini analiz etməklə davam edir. konfitsu məktəbinin birinci imperator tərəfindən dağıdıldığını, bu fəlsəfə ilə məşğul olanların diri-diri basdırıldığını və kitablarının yandırıldığını yazır. ardınca han sülaləsi imperatorlarının bu fəlsəfəni öz istiqrarları səbəbilə uğurla mənimsədiklərini vurğulayır. çünki konfitsu fəlsəfəsinin təməlində itaət və sədaqət əsas rol oynayır; oğulların atalarına (bir qayda olaraq övladların ailələrinə) sədaqəti, şagirdlərin müəllimlərinə sədaqəti və sairə. ən yüksək rütbəyə qədər bu səqadət və itaət uzanır. özündən daha rütbəliyə etiraz çin cəmiyyətində əxlaqa qarşı çıxmaq ilə bərabər tutulurdu və hətta ölüm ilə cəzalandırılırdı. yazarın fikrincə belə düşüncə sistemi imperatorların özlərini qorumasına və daha aşağı təbəqələri nəzarət altında saxlamağa imkan verirdi. bu səbəblə də mənimsənmişdi. kennet daha sonra konfitsunun və fəlsəfəsinin dogmaya çevrildiyini, ondan sonra gələnlərin çin cəmiyyəti tərəfindən elə də ciddi bir şey deyə bilməyəcəyi, sadəcə konfitsunun işlərini izah edə biləcəyi kimi qəbul edildiyini qeyd edir. yəni hər şey artıq bilinirdi və mütləq gerçək əllərində idi.

ardınca yazar yenə özünə qayıdır və tələbəlik illərindən nümunələr verir. çində böyüdüyünü, konfitsu fəlsəfəsi ilə yetişdirildiyini, ucla'da oxuduğu zamanlarda onunla müxtəlif fikirləri bölüşən müəllimlərinə etiraz etmədiyini çünki həmin müəllimlərə inanmaq üçün sədaqət və minnətdarlıq hissinin olduğunu yazır. bir elm adamı kimi yox konfitsu ilə yetişdirilmiş biri kimi davranır. sırf duyduğu hörmət səbəbilə müəlliminin dediklərini analiz etməməyə qərar verir, bir elm adamı kimi sorğulamaq əvəzinə özündən daha nüfuzlu birinə itaət edir. öz düşünmə azadlığını, etiraz etmə azadlığını uşaqlıqdan bəri olan yetişdirilmə tərzi səbəbilə müəllimə olan hörmətinə qurban verir. yazar özünə bu sualları ünvanlayır: hörmət etdiyim, sevdiyim müəllim necə səhv edə bilər? və əgər səhv edibsə ona necə hörmət edə, sevə bilərəm?. halbuki bunlar tamam ayrı ayrı şeylərdir. daha sonra isə sadəcə yetkinlik yaşına çatanda bu suallara cavab tapdığını deyir. elm bir fikrin yanlışlanması ilə irəliləyir, əgər birini yanlışlamağı qəbul etmirsizsə deməli elmin necə irəlilədiyini bilmirsiz ya da görmək istəmirsiz. təəssüf ki bu acı reallıqdır və heç kəs tam olaraq doğrunu bilmir. yazar nyutonun çinli olmama səbəblərindən birinin konfitsu fəlsəfəsi olduğunu düşünsə belə yazının qalan hissəsi üçün bu sualları ortaya atır: axı avropada da kilsənin sərt qanunları var idi, axı avropada da papaya itaəti əmr edən düşüncə hakim idi. hətta qaliley kilsə tərəfindən susdurulmuşdu belə. bəs bütün bu şərtlər daxilində nyuton niyə çinli yox ingilis idi? yazar üstdəki suallara tarixdən müxtəlif nümunələr göstərərək cavablar verir. roma imperiyasının sezarı olduğunu, ancaq öldürüldüyünü, kilsənin renesansa qarşı gücsüz qaldığını, üsyanlara qarşılıq verə bilmədiyini və təsirinin zəiflədiyini, kopernikin inqilabının bütün etirazlara rəğmən qalib gəldiyini, qalileyin susdurulmuş kimi görünsə belə heç vaxt kilsənin dediyini qəbul etmədiyini yazır. həqiqətən də susdurulmaq və sorğulamamaq arasında ciddi fərq var. qalileyin çinli həmkarları dogmaya qarşı çıxmırdı, sadəcə itaət edirdilər. qaliley üçün isə kilsənin və onların dediklərinin heç bir əhəmiyyəti yox idi. o öz cavablarını axtarırdı və tapdıqdan sonra susdurulmuşdu.

ən qəribəsi yazar yazının davamında çində dilin inkişafının elmin irəliləməsinə necə təsir göstərdiyini göstərir. qərbdə əlifba və fonetik yazının inkişaf etdiyi halda çinlilərin qrafik simvolları kəşf etdiklərini, bunlardan istifadə etdiklərini yazır. dilin tarixinə toxunan yazar şumerlərə qədər tarixi aydınladır və hind-avropa dillərinin necə təkamül etməsini izah edir. yazar çin dilinin təmamilə yazıya (qrafiklərə) söykəndiyini və bir çinliyə nəzərən avropalı üçün dilin sadəcə yazıdan yox eyni zamanda danışıqdan ibarət olduğunu vurğulayır. əlbəttə çin dilində müxtəlif minlərlə ləhcənin olduğunu unutmaq olmaz amma ləhcə və dil eyni şey demək deyil. və bir çinli üçün çin yazısı avropa dillərində olduğu kimi müxtəlif cürə yox ləhcə fərqi olmadan eyni yazılır. buna səbəb təkrar qeyd etdiyim kimi çin dilinin fonetik yox yazıya əsaslanmasıdır. yazara görə qərblilərin sahib olduğu yazılı dil çeşidliliyi onlara sərbəst düşünmə imkanı vermişdi vəya başqa dillə desək latın dilinin ortaq yazılı dil olmasından çıxması ilə elmi inqilabın eyni zamanlarda gerçəkləşməsi qətiyyən təsadüf deyil. həqiqətən də maraqlı və düşünülməli məsələdir. ardınca yazar riyazi simvolların çin dilinə inteqrasiyasının da çox çətin olduğuna toxunur. hətta ümumi nisbilik nəzəriyyəsindən nümunə verir. eynşteynin sahə tənliklərini formulasiya etmək üçün riman həndəsəsini istifadə etməsi, təbiəti araşdırmaq üçün son üç əsrdir durmadan riyaziyyat və dolayısı ilə riyazi simvollardan istifadə etməyimiz və bu simvolların da çin dilinə inteqrasiyasının çətinliyi bəzi şeyləri izah etmiş ola bilər. burdan davam etməklə yazar həm fizikadan həm də saf riyaziyyatdan nümunələr verərək öz fikirlərini təsdiqləməyə çalışır. qalan hissəni izah etmək çətin olacaq çünki necə deyərlər sözlüyün imkanları elə çin dili kimi riyaziyyat simvolları ilə inteqrasiya ola bilmir. *

obşim məncə bu məqalə insanlıq tarixinin yazılmış ən təsirli məqalələrindən biridir. qətiyyən şişirtmədən demək olar bunu. entrynin qalan hissəsində özüm bir iki şeyə aydınlıq gətirmək istəyirəm. deməli gördüyünüz kimi müsəlmanların hər dəfə qərbdən daha əvvəl biz filan şeyləri kəşf etmişdik, filan şeylər bizim icadımızdır, nyuton və s.ləri əslində bizdən sonra gəlib demələri gülüncdür. çünki bilinən məlumatlar, bu məlumatların işlədilməsi tamam fərqli şeylərdir nəinki elmi inqilab. yəni əvvəlcə elmin inqilabın nə olduğunu qavramaq lazımdır. yazıdan gördüyümüz kimi çinlilər avropalılardan və lap elə müsəlmanlardan da qabaq kifayət qədər şeylər kəşf ediblər, bunlardan istifadə ediblər ancaq elmi inqilabda iştirak etməyiblər. təəssüf ki insanımız bunun mahiyyətini anlamır. ikinci bir məsələ yazar çində yaşadığı, böyüdüyü üçün ancaq öz prizmasından baxıb məsələyə. yəni o konfitsu fəlsəfəsi, əxlaqı ilə böyüdülüb və bunu tənqid edib. ancaq bütün əmri, itaəti tələb edən düşüncə sistemlərində olduğu kimi bizim cəmiyyətimizdəki, yaxın şərqdəki vəziyyətin nə qədər yazarın təsvir etdiyi vəziyyətlə oxşar olduğunu özünüz görürsüz. azərbaycan üçün məsələn konfitsunu çıxar yerinə ailəni qoy, qatı radikal müsəlmanlar üçün onu çıxar yerinə islamı qoy filan feşməkan. bizim cəmiyyətlərdə qətiyyən bu sistemləri sorğulamaq olmaz. bu sistemlərin mütləq doğruluğuna inanırsızsa deməli artıq vəziyyət pisə doğru gedir. poxdayıq.

sözü gedən məqalə üçün: http://www.searchanddiscovery.com/documents/hsu/newton.htm