92. coğrafi mövqeyi səbəbilə tarixi insana "həsənsoxdu dəyirmanı"nı xatırladan dövlət. burada dünya tarixi baxımından çox kiçik sayıla biləcək qısa periodlar ərzində daim dövlətlər qurulmuş, dövlətlər dağılmışdır. bu coğrafiyaya bütövlükdə hökm etmiş dövlətlər arasında ən uzun yaşayanı iranşəhr * sasanilər * parfiyanın bütöv bu əraziyə hakim olduğu dövr daha qısa sürmüşdür olmuşdur ki, o da heç 450 il ömür sürməmişdir...

iranın bütün daxilini əhatə edən uzun dağ silsilələri mərkəzlə kommunikasiyanı çətinləşdirdiyindən vilayət hakimləri həmişə demək olar ki, hərbi işlər daxil bütün məsələlərdə çox yüksək avtonomiyaya - siyasi qərar qəbul etmə iqtidarına sahib olublar. osmanlıdan fərqli olaraq iranda heç vaxt böyük miqyasda vahidləşdirilmiş nizami ordu olmayıb ta ki, 1930-cu illərə qədər. mərkəzə zəif hökmdar gəldikdə və ya sarayda hakimiyyətdaxili mübarizə başlayanda, bu vilayət hakimləri çox hallarda ya öz müstəqilliyini elan edir hansı ki, bunun ən bariz nümunəsi bizim xanlıqlardır ki, nadir şah əfşarın ölümü ilə iran onlarla irili-xırdalı xanlıqlara bölündü, ya da ki, bu mübarizədə öz tərəflərini seçərək ölkənin uzun müddət resurslarının tükənməsinə səbəb olan ara müharibələrinə rəvac verir və bu səbəbdən də, gələcəkdə yad qüvvələr tərəfindən işğalına.

iranın nadir şahın ölümündən sonrakı geosiyasi vəziyyətini əks etdirən xəritə:

ümumiyyətlə, dağ silsilələrinin səbəb olduğu təcrid həm də bu vilayətlərdə bir-birindən müstəqil özünəməxsus lokal adətlərin, kimliklərin yaranmasına da səbəb olmuşdur. xorasan sanki, farsdan tam fərqli bir ölkə, azərbaycan iraqdan fərqli idi və s. heç təsadüfi deyil ki, qacarlar zamanında ölkənin rəsmi adlandırılması " məmalik-i məhruse-yi iran" idi, yəni "iranın hifz olunan ölkələri"... bugün də iranda federalizm söhbəti gedəndə yaşlı insanlar deyərlər ki, yəni "məmalik-i məhrusə" kimi olacaq iran, yenidən?

maraqlıdır ki, bu nüans 1736-da Əfşar iranına səfərbər edilən Osmanlı nümayəndə heyətinin başçısı "Rəis'ül küttab" * baş katib, tənzimat islahatlarından sonra xarici işlər naziri mənasına gələcəkdi ismail Efendi'nin də diqqətini çəkmişdir ki, Konstantiniyye'ye göndərilən Nadir Şahın elçilərinə bu sözləri demişdir:

"iran bir əldən digərinə keçən üzüdönük bir qadın və ya dəsmal kimidir." -*

mənbə.
wikipedia
"Rağıp Pasha, Koca Mehmet. Tahkik ve Tevfik", Ahmet Zeki izgöer, Istanbul, 2003
"Nadir Shah’s Quest for Legitimacy in Post-Safavid Iran", Ernest Tucker, University Press of Florida, 2006
russia and iran in qajar period: uneaay neighbors, rudi matthee