determinizm

11. Hüquq elmində də bu anlayışa əsaslanan bir konsepsiya var. Xüsusən də cinayət hüququnda. Bildiyimiz kimi, determinizm azad iradəni təkzib edir. Yəni insanların hərəkətləri ətraf şəraitin təsiri ilə baş verir. Buna görə də, deterministlər bildirirlər ki, əgər ortada cinayət varsa, bu cinayətkarın deyil, ümumi cəmiyyətin günahıdır. Yəni cəmiyyətdə müəyyən boşluqlar var və həmin boşluqlar doldurulmasa, cinayətlər yenə də davam edəcək. Bu səbəbdən də, deterministlər cinayətkarlara individual olaraq sanksiya tətbiq olunmasını effektiv üsul hesab etmirlər. Onların fikrincə, cəmiyyət belə cinayətlərə qarşı birlikdə mübarizə aparmalıdır. Bir növ problemin dərininə enib, məsələni kökündən həll etməyin tərəfdarıdırlar. Tutaq ki, yoxsulluq nəticəsində cinayət törədilib, deterministlər belə məqamda cinayətkarı cəzalandırmaqdansa cəmiyyətdə olan yoxsuluğun aradan qaldırılmasını daha üstün tuturlar.
Bununla belə, müasir dövrümüzdəki hüquq sistemləri daha çox indeterminizmə meyl edir. Determinist konsepsiya üzərində qurulan cinayət qanunvericiliyinə hələ ki rast gəlinməyib.

12. Daha spesifik adı ilə desək, qatı determinizm, kainatın, ən azından "big bang"(böyük partlayış) anından bu yana hər şeyin, bir-birinin ardınca, kəsintisiz sonsuz sayda səbəb-nəticə əlaqələrindən təşkil olunmuş bir zəncirin hissəsi olduğunun və buna əsasən, kainat fiziki hadisələr tərəfindən bütünlüklə müəyyən edilmiş olduğu üçün insan da daxil olmaqla, hər hansı varlığın iradəsinin müəyyən faktorlara bağlı olmadan azad olmasının bir illüziyadan ibarət olduğunun irəli sürüldüyü fəlsəfi prinsipdir.

Yumşaq determinizm, və ya zəif determinizm, bu obyektiv qanunların kainatda hökm sürməsinə baxmayaraq, qatı determinizmin əksinə, kainatın hər hansı bir anında yaranan hər hansı səbəb-nəticə zəncirinin, qatı deterministlərin, hər şeyin mənbəyi olduğunu zənn etdikləri səbəb-nəticə zəncirinin başlanğıcından tamamilə müstəqil şəkildə yarana bildiyinin, yəni o kök zəncirin bir "budağı" olmalı olmadığının irəli sürüldüyü fəlsəfi prinsipdir. Yumşaq deterministlərə görə, azad iradə də, bu "yarı müstəqil" səbəb-nəticə əlaqələri zəncirini yaradan şeylərdən, sadəcə biridir. Buna əsasən, iradə azad, ya da azada yaxın olduğu üçün alternatif variantlar arasında müəyyən dərəcədə müstəqil şəkildə seçimlər edə bilirik və hər qərar almağımızım nəticəsi olaraq, sıfırdan, yeni bir səbəb-nəticə əlaqələri ardıcıllığı yarana bilər, sonsuz da ola bilər, daha heç bir səbəb-nəticə əlaqəsi əmələ gətirməyəcək şəkildə sonlana da bilər.

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!