Sözaltı Sözlük - Azərbaycandilli Fikir Ensiklopediyası

2. "tarixde ne olubsa, ele olması gerektiyi ve başka cür olmayacağı üçün olmuşdur"
(bax: karl marks)

bütün hadiselerin bir sebebi olduğunu müdafie eden felsefi axım.

5. qısaca; dondurulmuş bir zaman dilimində materiyadaki, təbiətdəki bütün cisimlərin, atomların, atom altı zərrəciklərin mövqeylərini və onlara təsir edən qüvvələri hesablaya bilsəydik onların keçmişdəki mövqeylərini və gələcəkdə necə olacaqlarını hesablaya bilərdik. yəni keçmiş və gələcəyi görə bilərdik deyir determinizm. bu fikirlər dinlərdəki qədər, tale, alın yazısı kimi möhvumlarla qarışdırıla bilər, ama qətiyyən qarışdırılmamalıdır. ortada bir səbəb-nəticə əlaqəsi var və deterministlər bu səbəb-nəticənin big bang'dən bu yana başladığını deyirlər. böyük partlamadan sonra zərrəciklər hərəkətə, yayılmağa başlayıb və bir-birinin hərəkətlərinə bağlantılı olaraq irəliləyiblər. bu fikirlərin ən güclü müdafiəçisi pierre simon de laplace olub və bu hərəkətləri hesablaya bilən laplace şeytanı deyə bir virtual yaratıqdan bəhs edib. bəhs etdiyimiz bütün zərrəciklərin mövqeylərini, sürətlərini və onlara təsir edən qüvvələri hesablayan virtual bir yaratıq.

determinizmə qarşı ən böyük fikir isə werner heisenbergin ortaya attığı müəyyənsizlik prinsipi olub. heisenberg, laplacenin bəhs etdiyi bu hərəkətlərin və mövqeylərin hesablana bilməsinin mümkünsüzlüyünü isbat etmiş və bu səbəblər 1920ci illərdə nobel almışdır.

(bax: müəyyənsizlik prinsipi)
(bax: laplace şeytanı)

10. Determinizm bizə təsir edən faktorların olduğunu (məsələn: əxlaq, din kimi) və buna görə də hərəkətlərimizdə azad ola bilmədiyimizi müdafiə edir. Yəni etdiyimiz hər şey bir səbəbə bağlıdır.