Azərbaycanda əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olduğunu bildirdikdə əksərən orta yaşlı insanlar tərəfindən deyilən ifadə. Bunun digər bir varinatı isə "pis yaşamırıq ki, ac deyil, yalavac deyilik, yeməyimiz, içməyimiz var."-dır.
Həqiqətən də, ölkədə əhalinin yeməyə kifayət qədər yeməyi və içməyə də suyu vardır. Əksəriyyət isə ac deyil. Yaxşı, gəlin baxaq görək Azərbaycanda əhali nə yeyir.
Deməli, statistikaya əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur.
Eyni zamanda adam başına düşən qırmızı ət istehlakına görə Azərbaycan (adam başı 34.8 kq) Venezuella (40.94 kq), Oman (43.34 kq), Mərkəzi Afrika (35.90 kq) kimi ölkələrdən geri qalır.
Toyuq və yumurta istehlakına görə də Azərbaycan dünya üzərindəki ortalamadan aşağıdır.
Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycanda artıq çəki problemi Avropa ölkələrinin əksəriyyətindən daha çox yayılmışdır. Bu statiskaya əsasən, Azərbaycan əhalisinin 20% faizi artıq çəkidən əziyyət çəkir. Yəni hər 10 insandan 2-də artıq çəki, piylənmə problemi var.
Bunun əsas səbəbi isə düzgün və sağlam qidalanmama və davamlı olaraq karbonhidratla bəslənmədir. Düzgün və sağlam qidalanmamağın ən əsas səbəbi isə yoxsulluqdur. ABŞ-da edilən araşdırma nəticəsində məlum olub ki, yoxsulluq səviyyəsi artıqca artıq çəki problemi də artmağa başlayır. Artıq elə bir dövrdə yaşayırıq ki, yoxsulluq aclığa deyil, sağlam qidalanmamaqla artıq çəkiyə səbəb olur. Maddi vəziyyəti aşağı olan bir ailə ay ərzində yeməklə bərabər çörəkdən çox istifadə edir və bununla yanaşı makaron, kartof kimi ucuz amma karbonhidratla zəngin qidalarla bəslənir. Bu da öz növbəsində artıq çəki probleminə gətirib çıxarır. Bir sözlə inkişaf etməmiş ölkələrdə yoxsulluq artıq çəkiyə deyil, qıtlığa yol açır. Lakin nisbətdə inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem insanlarda artıq çəki probleminin yaranmasına səbəb olur. Çünki sağlam olmayan və qida dəyəri aşağı olan qidalar daha ucuz olur.
Yəni sabah biri çıxıb "necə yəni millət acdı, hamının özü boyda qarnı var" desə, bunun səbəbi bəllidir. Çünki Azərbaycanda qidalanma vərdişi yox dərəcəsindədir.
Bu statiskaya əsasən Azərbaycanda insanlar günlük enerji ehtiyatlarının 73 faizini karbonhidratlı qidalardan alır. Aşağıdakı alıntı isə hər şeyi izah edir:
Contribution of carbohydrates in total dietary energy consumption.
- World: 63%
- Developed countries: 53%
- Developing World: 67%
- Sub-Saharan Africa: 72%
Göründüyü kimi Azərbaycan 73 faizlik göstərici ilə bu kateqoriyanın ən sonuncu hissəsi olan Sub-Saharan Africa hissəsinə daxil olur.
Karbonhidratlı qidaları üstünlük vermək Azərbaycanda olan artıq çəki və yoxsulluq problemini əslində izah edir.
Bunu da qeyd eləmək lazımdır ki, Azərbaycan tərəvəz istehlakına görə (bir il ərzində adam başı 159 kq) ortalama bir dövlətdir. Yəni əhali daha çox karbonhidrat və tərəvəz ilə qidalanır. Tərəvəzlə qidalanmağı sağlam qidalanmaq kimi qələmə vermək isə heç də düzgün deyil. Çünki tərəvəzlə sağlam qidalanmaq hər gün kartof yemək mənasına gəlmir. Belə ki sağlam və düzgün tərəvəz diyeti bahalı prosedurdur.
Toyuq əti istehlakında da yenə Azərbaycan ortalama istehlakdan aşağıdır. Yəni protein ehtiyacını toyuqla da qarşılaya bilmirik. Azərbaycanda nə ət, nə balıq, nə toyuq normal insanın protein ehtiyacını qarşılamağa kifayət edəcək qədər istehlak edilmir.
Son olaraq karbonhidratla çox qidalanmaq stress, yuxusuzluq, depressiya, hərəkətsizlik və ən əsası beynin yavaşlamasına səbəb olur. Buna görə gün ərzində balıq, cəviz, ət kimi proteinlə zəngin qidalarla bəslənən avropalı ilə enerjisinin 70 faizini karbonhidratlı qidalardan alan Azərbaycanlı arasında həmişə fərq olur. Bu faktor insanın həm mental, həm fiziki vəziyyətinə, eyni zamanda görülən işə verdiyi enerji və efforta güclü şəkildə təsir göstərir.
Azərbaycandaki market qiymətlərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bir insanın bir ay ərzində sağlam və balanslı qidalanması üçün minimum 400-500 (bəlkə daha da çox lazımdır, mən ən minimumunu götürürəm) manat pul lazımdır. Bu isə ortalama Azərbaycan ailəsində mümkünsüz bir şeydir. Bu cümləni yazarkən belə aylıq 300 manata ailə saxlayan tanışlarım gözümün qabağına gəlir.
Bütün bunların nəticəsində isə boz bir cəmiyyət yaranır. Əksər insanların üzündən halsızlıq, yorğunluq hiss olunur və hamının başı öz məişət problemlərinə qarışır. Əksəriyyət nə siyasətlə maraqlanır, nə özünü inkişafa səy göstərir. Çünki onların həmişə bu mövzulardan daha böyük problemləri olur. Onsuzda qidalanması yerlərdə olan əhalini bir də işəgötürənlər artıq işlətməklə daha da betər vəziyyətə salırlar. Sonda isə yaşamaq üçün yaşayan yox, ölməmək üçün yaşayan cəmiyyət formalaşır.
Azərbaycan kimi oğlanlara balacalıqdan ağır olmağın, gözü sulu olmamağın aşılandığı bir ölkədə nadir görülən bir hadisədir. Böyüdükcə daha da ağlamağa qarşı bir fobiya yaranır kişilərdə. Yaşadıqları dərdi-qəmi içlərinə atdıqlarına görə, həmin dərd qəm onların ya zahiri görkəminə, ya da səhhətlərinə təsir edir. Əmimin timsalında bunun çox yaxşı şahidi oldum.
ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı əmim oğlu şəhid olmuşdu. Xəbərdən sarsılsam da, ilk eşidəndə ağlamamışdım. Ümumiyyətlə çox nadir hallarda ağlayan biriyəm. Şəhid xəbərini alan kimi tələm-tələsik kəndə getmişdik. Yol-boyu fikir içində, qaşlarım çatıq və əsəbi idim. içimdən heç kəndə çatmaq istəyi belə keçmirdi, onsuz halım pis idi, ordakı vəziyyəti görüb daha da üzüləcəkdim. Kəndə çatdıq, maşın ilə əmimgilin evinə tərəf gedirdik. Yol boyu artıq ağlaşma səslərini yavaş-yavaş eşitməyə başlamışdıq. Bunu da deyim ki, mənə babamın adını qoyublar. Buna görə əmi, bibim oğlanları hərdən məni baba deyə çağırırdılar. Çatanda hələ cənazə evdən çıxmamışdı. Bibim məni gördü, əlimdən tutub ağlaya-ağlaya tabutun yanına gətirdi, hiss edirdim ki, artıq dözə bilməyəcəm. Bibimin tabutun yanına gələrək “qalx, görmürsən, baban gəlib” sözünü deməyi ilə mənim hönkürtü ilə ağlamağa başlamağım bir oldu. Onsuz yol boyu dolmuşdum, bibimin bu sözü ilə də bir xeyli ağladım. Həyatımda bəlkə bir iki dəfə belə ağlamışam ya yox. Özümə ələ alandan sonra gözlərim əmimi axtarmağa başladı. Onu tapıb baş sağlığı vermək istəyirdim. Tabutun ətrafında yox idi. Daha sonra onu evin arxa tərəfində tapdım. Yanında dörd beş nəfər kəndin kişiləri var idi, aralarına da sükut çökmüşdü. Sarsıldığı hiss olunsa da, ağlamırdı, özünü saxlamışdı. Baş sağlığı verib qucaqlaşdıq, sakitcə çox sağol dedi. Hiss olunurdu ki, heç danışmaq belə istəmir. Başqa vaxtı gülər üz, təbəssüm ilə məni qarşılayan əmimin üzündəki o nəşə getmişdi. Biraz dayandıqdan sonra sakitcə “qadınları sakitləşdirin, cənazəni aparaq basdıraq” dedi və evin ön tərəfinə getməyə başladılar. Əmimin bu soyuqqanlığı məni çox təəccübləndirmişdi.
Cənazəni evdən çıxardıb qəbiristanlığa aparmağa başladıq. Fikrim əmimin yanında qalmışdı, yanına gələrək dəstək vermək üçün qolundan tutdum. Bütün kənd camaatı bizim ilə gedirdi. Gedə-gedə əmimin gözlərinə baxırdım. Hələ də ilk günki kimi yadımdadı həmin gözlərdəki izdirab. Amma yenə də soyuqqanlığını qoruyub saxlamağa çalışırdı.
Qəbiristanlığa gedib cənazənin dəfnindən sonra yenidən evə qayıtdıq. Eşidən bilən gəlirdi deyə əmimgilə gələn-gedən çox idi. Mən də süfrənin salınmasına, qonaqlara çay verilməsinə kömək edirdim. Gün boyu əmim gözümə dəymirdi, çox az görsənər, gələn qonaqlar ona başsağlığı verəndən sonra yenə gözdən itərdi. Axşama yaxın hava almaq üçün evdən çıxdım və həyəti gəzirdim. Evin yanında tövlə var idi. Tövlənin qarşısından keçərkən ağlamaq səsi eşitdim və sakitcə içəri baxdım. Əmimi gördüm, qaranlıqda tövləni təmizləyirdi. Elə xısın-xısın, elə dərdli ağlıyırdı ki, sanki çəkdiyi əzabı gizlədirdi, heç kimin bundan xəbəri olmasın istəyirdi. Hərdən əlində olan köhnə dəsmal ilə gözünü silir, digər əlindəki yaba ilə malların yeyərkən dağıtdığı otları bir yerə yığmağa çalışırdı. Yerimdəcə donub qalmışdım. Birinci yanına gedib təsəlli vermək istədim, sonra fikirləşdim ki, məni görsə özünü yığışdıracaq yenə həmənki vəziyyətinə qayıdacaq. Heçnə etmədim, elə tövlənin çölündən ağlaya-ağlaya iş görməsinə baxdım. Dəhşətli mənzərə idi, burda olduğumu bilməsin deyə biraz orda qaldıqdan sonra sakitcə oradan uzaqlaşdım. Uzaqdan tövlədən dəsmal ilə gözünü silə-silə çıxdığını gördüm. Tövlədə çıxartdığı soyuqqanlılıq paltarını yenidən geyinmişdi.
Bu hadisədən sonra kəndə mütəmadi gedib gəlmişəm. Amma əmim ilə uzun-uzadı söhbətim olmamışdı. Elə hal-əhval soruşurdum. Amma bir şeyin fərqinə varırdım ki, günü-gündən zəifləyir. Yaşlı olsa da, kənd işləri onu cavan saxlamışdı. Amma bu hadisədən sonra beli bükülməyə, saçları ağarmağa başladı. 1 il ərzində bəlkə 10 yaş qocalmışdı əmim. Yenə məni görəndə gülüb etsə də, əvvəlki can fəşanlığı, nəşəsi yox idi. Əmim oğlunun da iki körpə uşağı və həyat yoldaşı var idi. Onların yükü də əmimə qalmışdı artıq. Oğlunun dərdi azmış kimi, bir də nəvələrini böyütməli idi.
Bugün də bir məsələ ilə bağlı şəhərə gəlmişdi. Məhkəmə işi var idi deyə mənlə də görüşməli idi. Məsələni müzakirə edirdik. Bu vəsilə ilə o gündən bəri ilk uzun söhbətimiz baş tutmuşdu. Bir insan iki ildə nə qədər dəyişə bilər onun şahidi oldum. Həm xarakteri dəyişmişdi, həm də zahiri görünüşü. Hər “rəhmətlik əmin oğlu” deyəndə onu qəhər basır, sonra özünü toparlayıb yenə danışığına davam edirdi. Deyib gülən, enerji ilə dolu biri həyata küsmüş bir adama çevrilmişdi. Gözlərindəki izdirab hələ də eyni qalmışdı. Yeriyişi belə dəyişmişdi. Hiss olunurdu ki, içinə atdıqları həm ruhən, həm də cismən ona təsir edir.
Sağollaşana yaxın kiçik də olsa, nəsə etmək istədim. Fikirləşdim ki, indi əmimə nə versəm, onu xoşbəxt edə bilmərəm. Yaşlı-başlı adamdı, nə verim. Versəm belə, yalandan da olsa güləcək, çox sağol deyib, yenə eyni vəziyyətinə qayıdacaq. Mən də nəvələrinə şirniyyatdan tutmuş oyuncağa qədər pulum nəyə çatırsa alıb verdim ki, bunu balacalara verərsən. Uşaqları xoşbəxt etmək əmimi xoşbəxt etməkdən daha asan idi çünki. Həm də uşaqların sevincini görüb onun da üzündə gülüşə səbəb olacağamsa, nə mutlu mənə.
Hərdən ssenaristlərinin dərin dövlətdən konsultant kimi biri ilə məsləhətləşib hekayəsini yazdığından şübhələndiyim serial. Deməli, serialın 21-ci bölümündə baron Mehmet Karahanlı birbaşa Azərbaycanda olan Heydər Əliyevin hakimiyyətinə ehyam vurur. Burada Karahanlı Tombalacı Mehmetə Azərbaycana getməsi lazım olduğunu bildirir və bu sözləri deyir:
"Benim senden istediyim en kısa surede azerbaycana gitmen. Aliyevden (Heydər Əliyev nəzərdə tutulur) sonrakı azerbaycan için şimdiden sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor, yani biz iktidara geliyoruz. Azerbaycan benim için çok önemli, petrolü ise her kes için önemli. Git ve bildiğin işi mükemmelen yap, ben çağırana kadar da sakın dönme."
(youtube: )
dəqiqə 40:55
Bu bölümün çəkildiyi ilə nəzər salsaq görərik ki (2003-cü il), həmin dövrdə doğurdan da Azərbaycanda iqtidar dəyişikliyi gözlənilirdi. Bu zaman Heydər Əliyev səhhəti ilə əlaqədar xəstəxanada yatdığına görə prezidentliyə namizədliyini ilham Əliyevin xeyrinə geri çəkmişdi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsi gözlənilsə də, yenə də ilhamın hakimiyyətə gəlməsi çoxları tərəfindən narazılıqla qarşılanırdı.
Ümumiyyətlə türklərin Azərbaycanda mövcud olan iqtidarla bağlı dərin maraqları var idi. Belə ki, Heydər Əliyevin PKK ilə qarşılıqlı əlaqəsi o dövrün bir çox siyasətçiləri və politoloqları tərəfindən irəli sürülmüşdü. Hələ Elçibəy bir ara Heydər Əliyevi PKK-ya silah yardımı etdiyinə görə məhkəməyə vermişdi. PKK-nın yaradılmasında Heydər Əliyevin barmağı olduğunu iddia edənlər belə var idi.
Elə bunlara görə, Türkiyə ilə Əliyev hakimiyyəti arasında yaxşı münasibət yox idi. 1995-ci ildə Əliyevə qarşı Rövşən Cavadovun başçılığı altında baş tutan omonçuların hakimiyyət çevrilişi cəhdində türklərin əks kəşfiyyət nümayəndələri iştirak edib. Abdullah Çatlının da içində olduğu əks kəşfiyyət nümayəndələrinin Azərbaycana gəlməsində əsas məqsədin Rövşən Cavadovun başçılığı altında olan 60-a yaxın omon polisini çevrilişə hazırlamaq olduğu deyilirdi. Lakin buna nail ola bilmirlər, qiyam yatırılır, Rövşən Cavadov öldürülür.
Serialda “Aliyevden sonrakı iktidar için sağlam temeller atmamız lazım. Ordakı kumarhanenin ortakları iktidara geliyor” deyildikdə, məncə, ilham Əliyev ilə Babataşların əlaqəsinə və Lütfi Topal ilə olan mübahisəsinə eyham vurulur. Deməli Hikmət Babataş Türkiyədə qumarxana kralı kimi tanınan biri idi, oğlu Yaşar Babataşın isə ilham Əliyev ilə sıx dostluq əlaqələri var idi. Hələ ilham Əliyevin Babataşların şəriklərindən biri olan Lütfi Topala 500 min dollar qumar borcu olduğu belə bilinirdi. Bununla bağlı ilham Əliyevin müsahibəsi də mövcuddur. Burada, təbii ki, bütün hər şeyi təkzib edir və hamısının böhtan olduğunu bildirir.
(youtube: )
Lütfi Topala olan 500 min dollar borcun qarşılığında ilham Əliyev Topalın Bakıda qumarxana açmasına icazə vermişdi və həmin qumarxananın şəriklərindən biri olmuşdu. Bu qumarxana krallarının Azərbaycandakı iqtidarla sıx əlaqəsi də var idi. Lakin bu əlaqə çox davam etmir. Belə ki, Lütfi Topal anlaşmazlıqlara görə şəriki Hikmət Babataşı öldürür. Hikmət Babataşın oğlu Yaşar Babataş Lütfi Topalı öldürmək üçün PKK ilə razılığa gəlsə də, Lütfi Topalın ölümünə nail ola bilmir. Çox keçmir ki, Lütfi Topal Abdullah Çatlı tərəfindən öldürülür.
Lütfi Topalın ölümü mediyada böyük marağa səbəb olur, eyni zamanda “susurluk raporu” adlanan təftiş hesabatında Lütfi Topal ilə bağlı araşdırma yer alır. Həmin hesabat ilham Əliyevin Topala 500 min dollar qumar borcu olması və buna görə Əliyevin ona Bakıda qumarxana açmağına icazə verməsi ilə bağlı məlumatları da özündə ehtiva edirdi. Bu xəbər həm Türkiyə mediyasında, həm də Azərbaycan mediyasında böyük əks-sədaya yol açır. Bundan sonra Əliyev iqtidarı ilə Türkiyə arasında soyuq münasibət yaranır. Heydər Əliyev Türkiyəyə planlaşdırılan böyük səfərindən üz döndərir. Türkiyə Respublikasının o zamankı prezidenti Süleyman Demirel isə bu soyuq münasibəti aradan qaldırmağa çalışırdı. O bu məqsədlə Əliyevə “Bu bir müfettiş raporudur. Bu raporda yazılanlar bağlayıcı değildir. Seni üzen birşey varsa, bana söyle” demiş, lakin Əliyev bu hesabatın onun siyasi nüfuzuna böyük zərbə endirdiyini bildirir və ən tez zamanda Topal mövzusunu bitirməyi tələb edirdi.
Bunun nəticəsidir ki, Heydər Əliyev 1998-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən bütün qumarxanaları və kazinoların bağlanması ilə bağlı göstəriş verir. Belə bir göstərişin verilməsinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin hakimiyyətinin sonuncu illərində yenə də Bakıda kazinolar və qumarxanalar fəaliyyət göstərirdi. iqtidar dəyişikliyi zamanı da bu qumarxana sahibləri siyasi dairələrə nüfuz edirdilər. Çünki bu qumarxanaların işləməsi və dayanması birbaşa iqtidardan asılı olan bir şey idi. Elə serialda Tombalacı Mehmet qumarxana kralı kimi tanınan biri idi. Bütün Qumarxanalar onun səlahiyyəti altında idi. ilham Əliyevin iqtidara gəlməsində qumarxana sahiblərinin rolunun olub-olmaması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma ilham Əliyev prezident olandan sonra belə Yaşar Babataşla dostluğunu davam etdirir.
Bir sözlə serialda, mənim fikrimcə, bu səhnə ilə birbaşa sözügedən məsələyə incə göndərmə edilib. "Susurluk" raporu və Lütfi Topal cinayətinin üstündən xeyli müddət keçməsinə görə də Əliyev-Topal mübahisəsi çoxları tərəfindən unudulduğundan bu səhnə çox danışılmamışdı.
Sosiallaşmaqla düzəldilməsi çətin olan bir məfhum. Yəni dost, sevgili falan tapmaqla düzəldiləsi bir şey deyil. Bəlkə sağlam dostluqlar qursan, vəziyyətin böyük bir hissəsini düzəldəcəksən, amma içini açacaq düzgün adamı tapmaq da çətindir. Sevgi də eynidi. Hətta dostluqla daha çox tətmin olarsan, nəinki sevgi ilə. Çünki sevgidə sahiblənmək istəyi var və gözləntilər də böyükdü. Cemre Demirelin bir sözü var idi, hansısa podcastında demişdi ki, biz sadəcə sevilmək istəmirik, istədiğimiz kəs tərəfindən istədiğimiz kimi sevilmək istəyirik. istədiğimiz kimi geyinsin, istəmədiğimiz adamla əlaqədə olmasın, istədiyimiz kimi oturub-dursun və s. Heç kim də belə ola bilməz və olmaq da istəməz. Olsa belə, onun özü fərd ola bilməyib, sənə nə faydası olacaq. Yenə də yaxşı dostluq və sağlam sevgi ancaq ağrıkəsici ola bilər, problemi yerli-dibli söküb atmaqda bunlar da acizdir. Hər şey əvvəl-axır səndən asılıdır.
Bir yerdən sonra yalnızlığının insan faktoru ilə əlaqəsi olmadığını başa düşürəm. indi yalnızlığın da növləri var, dilimiz kasaddı deyə elə hamısına yalnızlıq deyib ötüşdürüb keçirik. Being alone vəziyyəti sosiallaşmaqla düzəlir. Amma bu loneliness hər gün yüz nəfərlə ünsiyyətdə olsan belə içinə oturan bir şeydir. “Çıx çölə, qəşəng hava var, insanlarla qayna qarış” deməklə düzələn bir şey deyil yəni. Eksiztensial yalnızlıq kimidi və bunu da qəbul etməkdən başqa yol yoxdu. Qəbul etmək deyəndə də problemini başqa insanlarla ünsiyyətlə həll edə bilməyəcəyini başa düşməlisən, yoxsa sırf özünü tətmin etmək üçün aid olmadığın ortamlara girib çıxırsan.
Amma yalnızlıq nəyisə əldə etmək üçün güc verə bilər. Yenə dilimiz kasaddı deyə buna da yalnızlıq deyirik, amma bu daha çox solitude gedir. Yalnızlıqdan güc almaq kimi. Özünütəcrid də demək olar. Ən yaxşı halda belə dəyərləndirmək olar, problemi qəbullanıb, yoluna baxmaq. Yoxsa çox çəkilməz olur.
Bojack horseman'da da deyildiyi kimi: "It takes a long time to realize how truly miserable you are, and even longer to see that it doesn't have to be that way."
Hər bir insanın içində var, məncə. Qızlıq pərdəsi kimi bir şeydi. Nə zaman açılacağı bilinmir. Amma nə qədər gec açılsa o qədər yaxşıdır. Geç açılanda üstəsindən gəlmək daha asan olur, çünki müəyyən qədər formalaşmış biri buna fərqli cür yanaşır, nəinki uşaq yaşında olan biri. Elə buna görə xarici faktorlar, içində olduğun şərait, böyüdüyün ortamın bunda payı böyük olur.
Bu pərdənin uşaq yaşda açılması isə işin ən çətin qismidi. Çünki sən özün o vaxtı formalaşırsan, heç özün bilmirsən bu nədi, nə deyil, amma o səndən daha tez, daha güclü formalaşır. Buna görə uşaqlıq travmaları insanı daha qarmaqarışıq vəziyyətə salır, nəinki 25-30 yaşında yaşadığın travmalar. Dediyim kimi nə qədər tez, o qədər pis, nə qədər gec, o qədər yaxşıdı bu pərdənin açılması.
Həəəəə, bəs mənim pərdəm nə vaxt açılıb? 17-18 yaşım olardı təxmini.
Uşaqlığım maraqlı keçib, bəlkə də onda bəxtim gətirmişdi ki, uşaq olanda dost və qohum cəhətdən şanslı idim. əyləncəli, maraqlı günlərimiz olub. imkansız olmuşuq, kasıblıqla böyümüşəm, Amma isti qohum, dost və ailə ortamımız var idi. Qohumluqda vabşem. babamın adını mənə qoyduqlarına və nəsilin son beşiyi olduğuma görə hara gedirdim, əzizlənirdim. Amma həyatın sərt üzünü də gördüm. 9-cu sinifdə atam işini batırdı. heç nəyimiz qalmamışdı. Ayda çox cuzi miqdar gəlirimiz var idi, o vaxt üçün də o gəlir ilə ailə saxlamaq imkansız bir şey idi. Qardaşım 11-ci sinifdə oxuduğuna görə işləyə bilmirdi, əlqərəz mən işləməyə başladım.
11-ci sinifə qədər işlədim, padnos daşımaqdan belim də əyilmişdi. 11-ci sinifdə universitetə hazırlaşmağa başladım. 3-cü qrup idim, bilənlər də bilir, bu qrupun necə ağır olduğunu. Həmin il həyatımın ən qaranlıq illərindən biri ola bilər. Dizimi yerə qoyub oxuyurdum. imkansızlıqdan ucuz, özləri belə fənnləri düzəməlli bilməyən müəllimlərin yanına gedirdim, hansı ki sual verirdim heç cavab da ala bilmirdim. Əlqərəz nə başardımsa, özüm başardım. Ağlaya-ağlaya dərs oxuduğum günlərim belə olurdu, çünki başqa şansımın olmadığını özüm də bilirdim. etməliydim bunu. Hər yerdən izolyasiya olmuşdum, günlərlə otağımdan çıxmadığım vaxtlar belə olurdu.
indi fərqinə varıram ki, bu əslində məharət deyil idi, gücsüz və zəif idim, nəsə başarmalı idim, və bu yolla nəyisə əldə etməyə çalışırdım. Həqiqətən o zaman başqa seçimimin olmadığını fikirləşirdim. Sonda 1 sualla 700 balı qaçırdım, onu da əslində düz yazmışdım, vərəqə səhv köçürdüm. bilmirəm, heç özüm də maksimal bal toplamaq istəmirdim, dəhşət qırılmışdım. Yadımdadı bazar günü imtahanı verib, birinci gün yenə işə çıxmışdım, çünki pul lazım idi:d
Universitetə daxil oldum, ikinci şansım da qrup yoldaşlarım sarıdan oldu. Çox sağlam dostluqlar qurdum. Həyat elə bil bir tərəfdən alıb, bir tərəfdən verirdi. Amma bu da çox çəkmir, dedim axı, o pərdə bir dəfə açılandan sonra mütləq davamı gəlir.
Son bir ildi də, başıma gəlməyən qalmır. Hər şey gələndə də birdən gəlir. Qarşısını ala bilmirsən. Başıma gələnləri bir-bir danışmaq istəmirəm amma ən diblərə qədər endim, ki bu dibin sonu yoxdur, endikcə enirsən, bəs nə qazanırsan burda. Heçnə, sadəcə yekə, bomboş bir heçnə. Özünü aldadıb buna məna da yükləyə bilərsən, amma bu da sadəcə özünü aldatmadı. Adama deyərlər, mövlanasan sən, ağrı-acının insanı yüksəyə qaldırdığına inanasan. Hə, bundan dərs alırsansa, nə gözəl. Amma dərsini aldığın bir şeydirsə, əlavə yükdür. indi də tibb inkişaf edib, qızlıq pərdəsini tikirlər, bu pərdəyə nə vaxt çarə tapacaqlar görən.
Psixoloq falan da effektiv deyil. Ümumiyyətlə mental xəstəliyə görə psixoloqa getmək uşağın olmur deyə cinci hocaya getmək kimi bir şeydir. Ala xəstəlikdi bu, necə düzəldəcəksən. Cərrah zadsan, kəsib atasan bunu. elə bil qolun qopub qoluna sübhənəkə oxuyursan ki, yenisi çıxsın. təxmini 100 il sonra psixoloqların işlərinə bizim indi falçıların işinə baxdığımız kimi baxacaqlar. işini yaxşı görənlər də var, Jordan Peterson kimi bilgə biriləri sənin həyata baxış bucağını belə dəyişə bilər. Ki bu da tam həll yolu deyil. Amma əksəri “şimdi sabah kalkıb papatya çayımızı demliyoruz” modundadı.
bu işin cərrahı psixiatristdi, o da bir iki diaqnozdan sonra səni kimyasal dərmanlara yönəldir, amma bu dərmanların da n qədər yan etkiləri olur. bu da suni sağalmadı. mən vəziyyətimi çox şişirtmək istəmirəm, dərmanlara üz tutacaq qədər qarmaqarışıq vəziyyətdə deyiləm, özüm üstəsindən gələ bilərəm. gəlirəm və bacarıram da.
Di gəl ki, o boşluq dolmur. Belə baxıram, indi qazancım yerindədi. Çox rahat şəkildə bir aya özümə dördrəqəmli bir məbləğ çıxarda bilirəm. Hələ istəsəm, bundan da artıq qazanaram. Ailəmin maddi vəziyyəti də yaxşılaşıb. Amma yaşaya bilmədiyim o qədər anlar olub ki, özümdən o qədər fədakarlıq etmişəm ki, nə qədər qazansam da, maddi şeylər o yeri doldurmur.
Ən pisi bilirsiniz nədi, bütün bu yaşadıqlarımın bir növ məni fərqli və xüsusi bir insan etdiyini zənn edirdim. Yaşadıqlarıma anlam yükləyirdim. Bəlkə də bu ona görədir ki, bunların hamısının boşu-boşuna olmasını qəbul etmək istəmirdim. Və ya lap dediyim kimi olsa belə, fərqli və xüsusi insan olmağım kimin nəyinə lazımdır axı.
Bir şeyi yaxşıdır ki, müdrikləşirsən. bəlkə də 30 yaşında həyatdan çıxaracağın dərsləri 10 il öncədən çıxarırsan, amma hərdən də deyirsən ki, bu dərsləri kaş elə 30 yaşında çıxarardım.
Bakalavr pilləsini bitirdikdən sonra Azərbaycanda master etmək istəyən tələbələrin verdiyi imtahan. imtahanda tələbələrə 3 fənndən suallar təqdim olunur: məntiq, informatika və ingilis dili. Ümumilikdə 100 sualdan ibarət olan imtahanda 50 sual məntiqdən, 25 sual ingilisdən dilindən, 25 sual isə informatikadan verilir.
imtahana məntiq və ingilis dilinin salınmasını başa düşürəm. Tələbələrin dil biliyini və məntiqi təfəkkürünü yoxlayırlar. informatikanı da başa düşürəm. Zəmanə kompüter zəmanəsidi, heç olmasa, bu dövrdə kompüter ilə bağlı təməl biliklər hamıda olmalıdı. Sadəcə informatikanın bu qədər əzbərçi şəkildə öyrədilməsini başa düşə bilmirəm. ixtisası iT olanlar belə bu materialları öyrənməkdə çətinlik çəkir. Çünki lazımsız, gərəksiz mövzular və əzbərləniləsi materiallar həddən artıq çoxdur. Anlayıram ki, informatika barədə təməl məlumatları bilmək lazımdı. Amma mənim nəyimə lazımdır, 100-dən çox sistem, tətbiqi proqramların adını bilmək və onların hansı kateqoriyaya aid olduğunu yadımda saxlamaq. Bu mənə nə kimi fayda verə bilər axı. Yox yəni gələcəkdə master oxuyanda Quark Xpress proqramının Nəşriyyat sistemi proqramı olduğunu bilmədiyimə görə bullinqə mi məruz qalacam ya necə. Hələ bunun Microsoft Office proqramları ayrı bir dərddir. Tamam, ofis proqramlarını öyrənirsən və bu gələcəkdə sənə çox lazım olacaq. Sadəcə hansı əmirin hansı lent tabında olduğunu və həmin lent tabının hansı tabda olduğunu niyə əzbərlədəsən axı. Onsuz imtahan verən kimi bu boş məlumatların hamısı yaddan çıxıb gedəcək və mənə belə məlumatlar bir də lazım olmayacaq. Yəni məqsəd nədi də. Elə bil Dim oturub fikirləşib ki, onsuz bu imtahanı biraz dünyagörüşü, məntiqi təfəkkürü olan bakalavrlar keçə bilərlər, gəl bu informatikanı belə əzbərçi formada salaq, tələbələr biraz zülm çəksinlər. Yəqin ki, belə olub. Çünki başqa bir açıqlama verə bilmirəm.
Yenə deyirəm, informatikanın imtahana salınmasına razıyam. Sadəcə belə əzbərçi formada salınmasının tərəfdarı deyiləm. Məncə, informatika fənnindən tələbələri praktiki imtahan formasında yoxlamalıdırlar. 10 sual ümumi nəzəri sual ilə tələbəni yoxladın, sonra bir lahiyə verirsən ki, bunu 1 saat ərzində tərtib elə. Həmin lahiyə də elə bil lahiyə olur ki, tələbə bunu düzəltmək üçün. word və yaxud digər office proqramlarının əksər tablarından istifadə etmək məcburiyyətində olsun. Sonra da nəticəni qiymətləndir.
Hələ 1-ci ixtisas qrupunun imtahanına da informatika fənnini daxil etdilər. Yəqin ki, onlarda da imtahan belə əzbərçi formada olacaq. Ümid edirəm, Azərbaycanda bu əzbərçi sistem sona çatar. Tələbələrə nələrisə əzbərlətmək yerinə, onların düşünməsi üçün biraz şərait yaradarlar.
Dağınıq, nə edəcəyini bilməyən, həyatın sonrakı mərhələsinə atılmaq istəməyən, demək istəyib də deyə bilmədiyi sözlərin verdiyi ağırlığın altında.
iyul ayının əvvəlində çox pis şəkildə düşmüşdüm, hələ də düşməyə davam edirəm. hərdən yeni biriləri ilə tanış oluram, həyatımda müsbətə doğru nəsə olur, amma ümumi yaxşıyammı, bilmirəm.
il boyu master hazırlığı, uni imtahanları, üstəgəl də işləyirdim deyə istədiyim şeylərə vaxt ayıra bilmirdim. bunun üstünə də adını belə qoya bilmədiyim, içindən çıxmaqda çətinlik çəkdiyim bir münasibət var idi. Bəlkə münasibət belə deyil idi, sadəcə mən belə adlandırıram. Müəyyən qədər istəklərimə çatdım, işdən də çıxdım, evdə qalıb martin iden sindromu yaşayırdım, bir sözlə. Siqaretə belə başladım, məktəbdə oxuyanda maraq üçün tək-tük çəkirdim, amma son 7 ildə siqaret çəkməmişdim.
bir şeyin fərqinə vardım ki, bütün qohumların gözü üstümdə imiş, iki aydı işdən çıxmışam, zəng vurmayan qohum qalmadı. Qrup yoldaşlarımın əksəriyyətinin işə girməsi və mənim onlarla müqayisə edilməyə başlanılmağım da ayrı bir dərd oldu. Əslində bikar da deyiləm, təcrübəyə gedirəm, amma məvacib yoxdu. Onlara görə uni bitdiyinə görə yaxşı bir yerdə işləməli imişəm. iş təklifləri də gəlir, sadəcə sırtıqlığıma salıb oturmuşam evdə. Çünki həqiqətən yorulmuşam. içimdən gəlmir. istəmirəm. Mental olaraq çökmüşəm. Nə deyim artıq. Təcrübəni də bacardığım qədər yola verirəm ki, işə götürməsinlər məni.
Keçən dəfə barracuda tısbağa haqqında entri yazanda yadıma düşmüşdü. Balaca vaxtı bir tısbağam var idi, başına itin oyununu açırdım. Demirəm, əzab vermək üçün edirdim, əksinə onu çox sevirdim. Elə bilirdim yaxşılığı üçün edirəm, amma tam əksinə imiş. Demək payız aylarında biologiya müəllimim vermişdi. Bala idi, bunlar da sən demə qış gələn kimi qışlayırlar, yəni yatırlar bütün qış. 1 ay oynaşdıq elədik, əlimlə yemək yedizdirirdim falan, sonra bu, yavaş-yavaş yatmağa başladı. Yatmağa başladı dediyim də gün boyu qınından çıxmırdı. Dedim indi tısbağa ölür, təcili nəsə etməliyəm. Götürdüm atdım suyun içinə ki özünə gəlsin, sudan çıxartdım o tərəfə bu tərəfə yelləyirəm, sonra yenə suya atdım, özü elə üzə-üzə suyun üzünə çıxırdı, yenə də əlimlə basırdım suyun altına. Yazıq heyvana waterboarding işgəncəsi edirdim bir sözlə, bir yerdən sonra tripə girib "malların yerini söyle" falan deyirdim. Nəsə də bunu demək olar hər gün edirdim ki, ölməsin. Səhər dururdum, məktəbə gedənə yaxın bunu soyuq su ilə oyadıb məktəbə gedirdim, gələndə də barmağımla əlləşdirirdim.
Amma çox yaxşı baxırdım, yeminə qədər hər şeyini alırdım. sadəcə elə bir psixologiyada idim ki, sanki verdiklərimin əvəzini istəyirdim. Sənə bu qədər baxıram, sənin bu qədər xərclərini çəkirəm, sən də yatma, əyləndir məni kimi fikirləşirdim. Həmin tısbağa çöldə zir-zibillə qidalanıb yaşasaydı, daha çox xoşbəxt olacaqdı sanki. istədiyi vaxt yatacaqdı, istədiyi vaxt da duracaqdı. Bir verib, beş almağa bənzəyirdi mənim o tısbağaya olan sevgim. Beləcə bütün qışı qoymadım yatsın. Yazda da bezib həyətə buraxmışdım.
Hal-hazırda özümü o tısbağa kimi hiss edirəm. Təcrübəyə belə gedəndə sanki o soyuq suya atırlar məni, axşam da evdəkilər, qohumlar barmaq edir və beləcə yatmıram. Mənim nəyimə lazımdı axı yazda qış yuxusu?
italyalı rəssam Giorgio Vasarinin Vecchio sarayının beşyüzlər divarına rəsm etdiyi Battaglia di Marciano freskası üzərində əsgərlərin daşıdığı yaşıl bayrağın üzərində yazılan, tərcüməsi “axtarsan, taparsan” və yaxud “axtaran tapar” olan latınca ifadə:
işin maraqlı tərəfi odur ki, leonardo da vincinin battle of anghiari adlı əsəri itmiş olaraq bilinir və tapılmırdı. Həmin freskanın vecchio sarayının divarlarında olması mənbələrdə öz əksini tapmış, lakin nə qədər axtarılsa da, sarayda da vinçinin çəkdiyi son freskaya dair izə rast gəlinmir. Daha sonra tədqiqatçılar vasarinin “cerca trova” mesajını rəhbər tutaraq da vincinin itmiş əsərinin bu freskanın arxasında ola biləcəyindən şübhələndilər. Bunun üçün araşdırmalar başlanıldı, amma vasarinin freskasını yerli-dibli sökə də bilməzdilər, ona görə freskanın üzərində altı balaca deşik açılaraq onun arxasından boya nümunələri alındı. Bu boya nümunələri ilə mona lisa portretində istifadə edilən boya nümunələri uyğunlaşmış, eyni zamanda freskanın arxasında hava boşluğu təsbit edilmişdir. Beləcə davam edən araşdırma nəticəsində açılan deşiklər və həmin boşluğa yeridilən balaca kameralar ilə da vincinin itmiş freskasının orada olduğunu müəyyən etdilər.
Bəziləri hesab edirdi ki, vecchio sarayında yanğın olmuş, yanğın nəticəsində da vincinin freskası ziyan görmüş, buna görə vasari onun yanğından ziyan görmüş freskası üzərinə təsadüfi olaraq Battaglia di Marciano əsərini çəkmişdir, amma vasarinin bunu qəsdən çəkdiyini deyənlər də var. Belə ki, vasarinin freskası çox böyük bir əsərdir (eni metr yarım, uzunluğu isə bir metr). da vinçinin əsəri isə nisbətdə balacadır (eni 63, uzunluğu isə 45 santimetr). da vinçinin son itmiş freskası isə balaca hərflər ilə yazılan “cerca trova” sözünün düz altında tapılmışdır:
da vincinin son freskası olan battle of anghiari:
ümumiyyətlə cerca trova’nın başqa bir məna ehtiva etdiyini, deyimin da vinci ilə hər hansı əlaqəsinin olmadığını, bunu məşhur italiyan atalar sözü olan “chi cerca trova” (axtaran tapar) ifadəsinə istinadən işlədildiyini müdafiə edənlər də var. Bu deyim, əsasən, problem axtaran şəxslər haqqında deyilirdi. Freskada cerca trova Florensiyaya qarşı vuruşan üsyançı ordunun yaşıl bayrağına çəkilib. bu döyüşü təsvir edən müasir tarixçilər üsyançı ordunun yaşıl bayraqlarının üzərində azadlıq haqqında yazılar olduğunu deyirdilər. Ola bilər ki, vasari burada florensiyanın düşmənləri ilə lağ etmək üçün onların bayrağına belə bir ifadə yazmış olsun. Çünki freska üsyançılara qarşı döyüşdə qalib gələn cosimo de medici üçün hazırlanmışdı.
Özəl sektorda hansı daşı qaldırsan, altından çıxan ailə. Paşa holding, kapital bank, paşa siğorta-nı müəyyən qədər bildik, öz adlarıyla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Amma bir çox sahədə olan digər aparıcı müəssisələri, cəmiyyətləri araşdıranda görürsən ki, onlar da ya Paşa holdinqin törəməsidi, ya onun törəməsinin törəməsidi, ya iştirak payının çoxuna malikdir, ya da ki hansısa yolla həmin ailəyə bağlıdı. Dövlət sektoru onsuz başdan-ayağa nepotizm, özəl sektor da bunun bir tayı + monopoliya.
Təzəlikcə böyük istehsalat cəmiyyətində işləməyə başlamışam, xarici bir şirkət var idi, bizim cəmiyyətin təsis sənədlərini istədi. Təsisçilərin də hamısı hüquqi şəxs. Həm də bu təsisçi hüquqi şəxslərin də təsis sənədləri lazım idi. Bir-bir hüquqi şəxslərin ünvanlarını gəzirik. Bütün təsis sənədlərini götürəndə aydın oldu ki təsisçilər ya Paşanın törəməsidi, ya törəməsinin törəməsi, ya da ki törəməsinin törəməsinin törəməsi fsgsjaj Axır-əvvəl hamısı paşaya bağlanırdı.
Turizm şirkətlərindən tutmuş mətbəx mebeli istehsal edən şirkətlərə qədər törəmə şirkətləri yaxud bu şirkətlər tərəfindən təsis edilmiş hüquqi şəxsləri var. Bir sözlə özəl sektorda hegemon ailə statusuna malikdir paşalar. Baxırsan öz adları ilə iş gördükləri sahələrdə belə bazar rəqibləri dolayı yolla özləridi. (baxma: tek rakibim kendim)
Barəsində etdiyim yersiz zarafata görə az qala təcrübədən qovulacağım Azərbaycanlı aktyor/ tele aparıcı.
Deməli, dövlət orqanlarının birində təyinat ilə hələlik təcrübədəyəm. idarə rəisimiz də çox ciddi və sərt biridir. Adamın güldüyünü görən bir-iki nəfər olar ya yox. işə elə qaşqabaqlı gəlib-gedir. Təzəlikcə də həftədə 1-2 dəfə işçilərin keyfiyyət göstəricilərini artırma nə bilim nə təlimləri keçirilməyə başlanılıb. Bugün də ilk təlim olduğuna görə işçilərin iştirakına nəzarət etmək üçün idarə rəisimiz qoşulmuşdu.
Təlimdə söhbət təbii inhisar subyektlərindən düşdü. (Qeyd. təbii inhisar subyektləri odur ki, dövlət bəzi müəssisələrə qanunla müəyyən olunmuş sahələrdə inhisarın yaradılmasına imkan verir. Yəni bu qurumların qurduqları monopoliya tamamilə qanuni və əsaslıdır. Məsələn “Bakı Metropoliteni” QSC, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və s.) işçilərə sual verildi ki, hansı təbii inhisar subyektlərini tanıyırsınız. Biri Azərişıq dedi, biri Azərqaz, bu münvalla cavablar Azərsu, Azərenerji deyə gedirdi, təlimçi də mənə baxdı, mən də Azər Axşam dedim. Deməz olaydım, amma özümü saxlaya da bilməzdim. Yanımda bir-iki şöbə işçisi gülmək istədi, idarə rəisimizin sərt baxışlarını görüb özlərini yığışdırdılar. Rəis də elə bil böyük bir cinayət törətmişəm kimi mənə baxmağa davam edirdi. Yəqin ki, təcrübəçi olduğumu da bilmirdi, çünki çıxanda şöbə müdirinə mənə bildiriş yazılmasına dair təlimat verib. Bildiriş dövlət qulluqçuları barədə qəbul edilən intizam tənbeh tədbirlərindən biridir. Bu bildiriş ilə də vəzifə maaşı 5 faizdən 30 faizə qədər azaldıla bilər. Təcrübəçiyəm e mən, təcrübəçi, heç maaş almıram. Olmayan maaşımın 20%-ni tutdular bir sözlə. Belədə ki, rəis təlimat verib, şöbə müdiri kimdi ki, onu icra etməsin.
Bizim şöbə müdirinin də elə zarafatları var ki, hələ də müəyyən etməmişəm, işçilər doğurdanmı zarafata gülürlər, yoxsa zarafatı şöbə müdiri edir deyəmi gülürlər. Keçən dəfə anektod danışır; deyir, bir dəfə səyyar vergi yoxlamasında (qeyd 2. səyyar vergi yoxlaması vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicilərinə məxsus obyektlərdə keçirilən operativ vergi nəzarət növlərindən biridir. Bunun digər forması kameral vergi yoxlamasıdır. Kameralda heç yerə getmədən kompüter üzərindən vergi ödəyicilər üzərində nəzarəti həyata keçirirlər, səyyarda isə adından da göründüyü kimi birbaşa obyektin özünə gedib yerində yoxlamanı həyata keçirirlər.) bir müfəttiş yoxlama üçün gözəllik salonuna gedib. Həmin gözəllik salonuna da kişilərin girməsinə icazə vermirmişlər. Hamı qışqırmağa başlayıb ki, bu kişinin burada nə işi var. Çıxartmağa çalışıblar. Müfəttiş də ağsaqqal biri olub, deyib ki, "xanım, mən kişi deyiləm, vergi işçisiyəm”. (yəni bura vergi işçisi kimi gəlmişəm, məni çölə çıxara bilmərsiniz.)
ilahi, necə uğunub gülürdülər, yanımdakı stuldan yıxılırdı az qala. Mən anektoda yox, işçilərin belə reaksiya verməsinə gülürdüm. Görəsən, gələcəkdə mən də belə olacam, nə bilim işçilərin gözünə girmək üçün çayla içməyə özümlə pryennik alıb gətirəcəkdim ya da ucuz olsun deyə oktyabr ayından zəng vurub məzuniyyət günlərim üçün təyyarə bileti alacaqdım? onsuz mənim məqsədim bu deyil. Dövlət orqanında işləməyi özümə bir pillə kimi görürəm. Yenə də qəribə oldum biraz.
Hələ təzəlikcə şöbə müdiri saçıma ilişib ki, uzundur, get kəsdir. Ay başına dönüm, əgər mənim gördüyüm iş qənaətbəxşdirsə, sənə nə saçım necədir, nəyə gülürəm, nə haqqında zarafat edirəm, neticeye bax da, haticeni neyniyirsən.
Bir onu bilirəm ki, olmaq istədiyim yer bura deyil, amma olmaq istədiyim yerə gedən yol burdan keçir. Biraz dövlət tərbiyəsi alsam, özümə gələrəm bəlkə.
Əslində mashup demək də olmaz, bir-birinə calaşdırmağa çalışmışam sadəcə. Hələ ki təzəyəm deyə notlara səhv basdığım yerləri də olub. yavaş-yavaş öyrənirik.
yaşıdlarımın yavaş-yavaş evlənməsinə baxmayaraq mənə hələ də çox uzaq gələn məfhum. Hələ aralarında uşağı olanlar da var. dünən bir qrup yoldaşımdan dəvətnamə gəldi. Üstündən 5-10 dəqiqə keçməmiş bir dostum da zəng vurub toyuna çağırdı. gəl indi hərəsinin toyuna 100 manat sal.
Bayaq fikirləşirəm ki, nəsildə ən gec evlənən xalam oğlunun toyu olan vaxt mənim indiki halımdan 4 yaş böyük idi. 4 il sonra ailə həyatı qurmaq, oğul uşağa qarışmaq belə mənə çox amma çox tez və məntiqsiz gəlir. Ümumiyyətlə siz necə 20-li yaşların əvvəlində tapışdız, evləndiz, hələ uşağınız da var. Mən niyə hələ də özümü hazır hiss etmirəm? Bəlkə də çox çətinliklə böyüməyimin səbəbidi bu. Birinci özüm üçün Safe Zone yaratmaq istəyirəm. Bəlkə də səhv fikirləşirəm, ailə qurandan sonra həmin çətinliklərin də üstəsindən gəlinəcək. Elə ailə belə olunulur da, çətinliklərin üstəsindən gəlinə-gəlinə.
Fəxr və acı hissini eyni anda yaşamaq, bağlanılması çox çətin yaraya sahib olmaqdır.
Başqa səbəbdən də yaxınını itirə bilərsən, xəstəlik, avto-qəza və s. amma yaxının şəhid olubsa, bunun üstəsindən gəlmək dəfələrlə daha çətin olur.
Üç il əvvəl xalamoğlunu xəstəlikdən itirdik, iki il əvvəl də əmimoğlu müharibədə şəhid oldu. Xalamgilə gedəndə bir şeyin fərqinə varmışam ki, nə qədər acı olsa da, artıq hallarını qəbullanıb yas abu-havasından çıxıblar. Qismət belə imiş deyib yollarına davam edirlər.
Yaxşı bəs əmimgil nə edir, kənddəki evlərinə icra hakimiyyəti yekə bir bayraq qoyub, ki bilinsin bura şəhid evidi. Evə girirsən hər tərəfdə şəhidimizin şəkilləri, divardan asılmış bayraq. Küçənin başına şəhidlərin şəkilləri. Unutmağa belə imkan vermirlər, biraz yaxşılaşmağa doğru gedən kimi icra hakimiyyətindən çəkiliş ilə üstündə şəhidin şəkli olan bir tortla gəlib uşağından onu kəsməyini istəyirlər. Bunun da adı olur şəhidin xatirəsini əziz tutmaq, vallah belə etməklə əziz tutulan tək şey şəhid yaxınlarının bağlanmamış yaralarıdı. Adım kimi əminəm, onlar hələ də ilk günki kimi yasdadılar. Nə həyatlarına davam edə bilirlər, nə də toparlanıb yas abu-havasından çıxa bilirlər.
Bir söz var e, ölənlə ölünmür. yaxının şəhid olanda həqiqətən sən də onunla ölürsən. istəməsən belə öldürürlər. Ağrı-acını basıdırıb yoluna da davam edə bilmirsən. Çünki sən şəhid atası, şəhid anası, şəhid övladı, şəhid qardaşısan. Sənə bunun qürurunu və fəxrini yaşatmaq istəyirlər. Amma bu hisslərin də üzüntü ilə bağlı olduğunu bilmirlər. Bir topa hisslər düyünüdü elə bil. Birini yaşayırsansa, digərini də yaşamalısan, ortası yoxdu. Qürurlananda belə üzüntü ilə qürurlanırsan. Sonra biri çıxıb deyir ki, sən şəhid atasısan, başını dik tut.
Şəhid ailələrinin əksəriyyətinin evində də divardan asılmış bayraq, həmin bayrağın önündə şəhidin rəsmi olur. Elə bunun özü şəhid yaxınlarının yaşadığı qarmaqarışıq duyğuların simvolu kimi bir şeydi.
Əliyevin adını çəkməsi çox marağımı çəkdi deyə səbəbini qısa şəkildə araşdırdım. Deməli, Tate Əliyevin intervyu vermə stilini çox bəyəndiyini deyir. Bunu da Julian Assange ilə bağlı verilən suala cavab verərkən qeyd edir.
Julian Assange siyasi məhbusdur. Tate BBC jurnalistinin onu sıxışdıran vaxt "belə müstəqil, araşdıran jurnalistsənsə Assange-in haqsız yerə Belmarsh həbsxanasında olmasını niyə araşdırmırsan?" kimi bir sual verir və jurnalistin bu sualdan sonra mövzunu dəyişdirdiyini qeyd edir.
Eyni taktikanı Əliyev öz intervyularında edir. Məsələn, hakimiyyətin atadan oğula keçməsinin tənqid edən amerika jurnalistinə Abşda da ata və oğul Bush-un iqtidara gəlməsini misal çəkir.
Tate də deyir ki, bu arqument bacarığını Azərbaycan prezidentindən oğurlamışam. Bu arqument bacarığı nədir? Qısa şəkildə səhv etdiyin zaman niyə belə səhv etdiyini soruşanda bunu siz də edirsiniz, tək mən deyiləm deyərək mövzunu dəyişdirmə cəhdi.
insanların qarşılaşdıqları problemlərin detallarına ayırıb tez və təsirli şəkildə həll edilməsini təmin edən düşünmə metodu. Belə düşünmə bacarığına malik olan insanlar hər şeyə detallara və kiçik parçalara ayıraraq baxmağa çalışarlar. Eyni zamanda son dövrlərdə Azərbaycanda cv-lərə bəh-bəhlə yazılan, işəgötürənlərin də iş elanlarında yerləşdirdikləri keyfiyyət. Hətta işin özü analitik düşünmə bacarığı tələb etməyən bir iş olsa belə, yenə də elanlarda sözügedən keyfiyyətə malik olan insanlara üstünlük verildiyi, yəqin ki, çoxumuzun qarşılaşdığı bir mənzərədir.
Ümumən analitik düşüncə insanın xarakteri ilə də bağlı ola bilər, sonradan qazanılmış da ola bilər. iki cür analitik düşüncə var: idarə oluna bilən və idarə oluna bilməyən. idarə oluna bilməyən analitik düşünməyə bacarıq deməyin nə dərəcədə düzgün olduğunu deyə bilmərəm. Çünki bu, elə bir keyfiyyətdir ki, bəzən müsbət tərəfləri ilə yanaşı mənfi nəticələrə də səbəb ola bilər. Yəni adından da göründüyü kimi idarəolunmaz bir hala gəlir. Həddən artıq çox fikirləşib, lazım oldu-olmadı, hər detala fikir vermək ehtiyacı yaranar. Bu da öz növbəsində beynin artıq yüklənməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, flan avtobus hər gün flan dayanacağa saat neçədə gəlir, kafedə oturanda menyudakı bütün yemək-içməklərə, onların qiymətlərinə fikir vermək və s. Bu əslində bacarıqdan ziyadə dezavantajdı. Çünki beyin həddən çox lazımsız informasiya ilə yüklənir. Bu sonda psixi pozuntu ilə də nəticələnə bilər. Prison Break serialında olan Michael Scofield əslində belə bir obraz idi. istər-istəməz hər detala fikir verirdi. Sadəcə onun ağlı başında olmasının əsas səbəbi, həkiminin dediyinə görə, yüksək iq-a sahib olması idi.
Bir də analitik düşünən beyin məlumata acdır. Davamlı özündə nəsə öyrənmək, nəyəsə baxmaq, informasiya qəbul etmək zərurəti hiss edər.
ikinci ssenari isə idarə oluna bilən analitik düşünmə bacarığı ilə bağlıdı. Əslində iş elanlarında axtarılan keyfiyyət yuxarıdakından ziyadə bu bacarıqdı. Yəni ancaq lazım olan anda, problemlərə qarşı bu bacarıqdan istifadə etməklə çətin vəziyyətdən çıxmaq. Çoxlu detektiv və ya mindfuck filmlər, seriallar izləmək, kitab oxumaq, strategiya oyunları, (əsasən də şahmat), sudoku, kakuro kimi insanı fikirləşməyə vadar edən tapmaca oyunları oynamaq müəyyən qədər bu bacarığın formalaşmasına stimul verə bilər.
Üniversitetdə bir müəllimimiz bir dəfə bizə demişdi ki “oxuduğunuz mühazirə mətnləri söz yığını olduğuna görə bunların böyük bir qismi üniversiteti bitirəndən sonra sizin yadınızdan çıxacaq və yaxud sizə ümumiyyətlə lazım olmayacaq. indi sual verə bilərsiniz bunları niyə oxuyuruq? Burda əsas məqsəd sizdə bəzi xüsusiyyətləri formalaşdırmaqdır. Birincisi nizam-intizam, ikincisi məntiqi-mühakimə, üçüncüsü isə analitik düşüncə. Biz burda sizə necə düşünmək, məsələlərə necə yanaşmaq lazımdı, əsas onu öyrədirik. Ola bilər, oxuduğunuz materiallar sizə gələcəkdə lazım olmasın, amma əsasən üniversitet illərində formalaşdırmağa və təkmilləşdirməyə kifayət qədər vaxtınızın və fürsətinizin olduğu bu xüsusiyyətlər sizə həyatınızın hər anında lazım olacaq.” Təxmini belə bir şey demişdi, tam yadımda qalmayıb. Əslində müəllimimin dediklərində razılaşmadığım məqamlar var. Elə tələbələri kor qoyan həmin əzbərçi müharizə mətnləridi də, qoyurlar ki, tələbə nəsə fikirləşsin, düşünsün, məntiqi mühakimə aparıb analitik düşüncə formalaşdırsın. indi bizdə biraz cavan müəllimlər olduğundan əzbərçi sistemdən bacara bildiyimiz qədər uzaq durmağa çalışırıq. Lakin Azərbaycanın əksər universitetlərində vəziyyət yuxarıda qeyd etdiyim kimidir.
Mövzudan bir qədər yayındım amma son olaraq onu deyə bilərəm ki, idarə edilə bilən bir hala gəldikdə analitik düşüncə insana çox şey qata bilər. Bu həm insanın həyata baxış tərzinə, həm problemlər qarşısında olan tutumuna, həm də fikir yürütmək, məntiqi-mühakimə etmək bacarığına ciddi şəkildə təsir edir.
Son dəfə görüşüb içimdəkiləri sənə deyə bilmədiyimə görə hər şey yarımçıq qaldı. Unutmağa çalışıram, öhdəsindən də gəlirəm, amma hiss etdiklərimi dilə gətirməyə fürsətim olmadı deyə sənə olan sevgimi bitirə bilmirəm. Zeyqarnik effekti deyirlər, nə deyirlər buna.
Nəysə əslində son dəfə görüşə çağıranda mental breakdown-nun dibini yaşayırdım, səndən də müsbət cavab gözləmirdim. Hiss edirdim ki, sənə olan hisslərim toksik bir yerə gedir, duyğularımın daha da ifrat vəziyyətə gəlməməsi üçün hər şeyi üzünə demək istədim. içimdəkiləri deyib rahatlamağa ehtiyacım var idi ki, bundan sonra yoluma davam edə bilim. Sən də sağolasan, qəbul etmədin, onsuz yarım-yamalaq olan bir şeyə yarım-yamalaq şəkildə də son qoyduq.
Nə qədər desəndə ki, məni heç kim başa düşmür, yaşadıqlarımı heç kim yaşamayıb. Amma mən səni başa düşürdüm, başa düşməyə çalışırdım. Hər kəsə rəngli tərəfini göstərdiyin halda mən sənin qaranlıq tərəfini də görmüşdüm. Yadındadısa, demişdim ki, çox az adamı xüsusiləşdirirəm mən, xüsusiləşdirəndə də asanlıqla unuda bilmirəm. Elə buna görə öz dərd-sərimi kənara qoyub əsas səni fikirləşirdim, bütün söhbətlər falan da daha çox sənin sıxıtıntıların üzərində idi.
Bir onu deyim ki, əlimdən gələni etdim, buna görə vicdanım rahatdı. Nəyə ehtiyacın olsa idi, dəridən-qabıqdan çıxıb edərdim. Mənim isə sənə sadəcə bir yerdə ehtiyacım olmuşdu. Onsuz hər şeyi içimdə yaşayıb öz içimdə həll edən biriyəm, paylaşmağı çox sevmirəm, amma çox olmuşdu mənə uje bu, açılıb tökülmək istəyirdim.
Bilmirəm nə dərəcədə vecinəyəm, haqqqında da pis bir şey fikirləşmirəm. Nəysə ki, toparlanmağı bacarmışam, indi də özümü yaxşı hiss edirəm. amma hələ də ağlımdan çıxara bilmirəm səni. Qarşıma alıb danışa da bilmirəm, heç olmasa içimi bura tökmək istədim. Bəlkə bu məni biraz sakitləşdirər.
Əslində maraqlı və şərəfli peşə sayılsa da, Azərbaycanda mahiyyətcə tam tərsi olan, işləyərkən vicdanını kənara qoymağa məcbur edən peşə. Deməli, Azərbaycanda polis sistemi elə qurulub ki, bu peşəyə yiyələnən insan nə qədər vicdanlı olsa da, axır-əvvəl el arasında "it" kimi adlandırdığımız vəziyyətə gəlib çıxır.
Başdan ayağa rüşvət üstündə qurulan bu sistemdə adicə rütbə qalxarkən belə kiməsə şirinlik verməlisən. Onsuz işə girərkən verdiyin rüşvəti, eyni zamanda işdə vəzifən qaldırılarkən də verməlisən. Belə deyim, misalçün, daxili işlər nazirliyində işləyən baş leytenant 3 il sonra kapitan rütbəsini almalıdı. Lakin həmin şirinlik ünvana çatmayınca vəzifənin qaldırılması barədə təqdimat verilmir və cürbəcür bəhanə ilə bu proses yubadılır. Bu şirinlikləri isə sadəcə polis maaşı ilə vermək olmur. Ya ziyana işləməlisən, ya ərizəni yazıb çıxmalısan, ya da ki vətəndaşlardan rüşvət alıb "it" dediyimiz vəziyyətə gəlməlisən. Başqa cür bu vəzifədə işləmək mümkün deyil.
Hər vəzifəyə də ayrı qiymət qoyulub. Müstəntiqin öz qiyməti, tədqiqatçının öz qiyməti, əməliyyatçının isə öz qiyməti var.
Bunun hələ rəis qiyməti də var. Deməli polis rəisi təyin olunmaq üçün şirinliyin miqdarı əraziyə görə dəyişir. Bakıda, Sumqayıtda və Gəncədə bu qiymət ən yüksək həddədir. Bu vəzifəyə təyin olunmaq üçün isə yüzminlərlə şirinlik verməlisən. Sizcə bu qədər şirinlik verib rəis vəzifəsinə təyin olunan şəxs ayda 800 manata qane olar? Hər yeni təyinatda təzə rəis verdiyi şirinliyi çıxarmağa çalışır. Bunu isə polis vəzifələrini satmaqla, vətəndaşlardan külli miqdarda rüşvət almaqla edir.
Hələ elə rəislər var ki, polislərə verilən güzəştləri və təminatları belə özünə götürür. Bu yaxınlarda polis serjantı işləyən biri yaxınlaşmışdı. Rəisdən şikayət yazmaq istəyirdi. Dediyinə görə, rəis idarədə işləyən polislərə verilən təminatları, polis maşınlarına benzinin vurulması üçün verilən, hesabına mütəmadi olaraq pul yüklənən benzin kartlarını, həmçinin polislərə verilən maddi yardımları özünə götürür. idarənin adını çəkmək istəmirəm, amma həmin idarə işğalda olan rayonun polis idarəsi olduğuna görə, sözügedən idarənin ərazisi yox idi. Ərazisi olmadığına görə vətəndaş həmin idarəyə çox gəlib getmir. Buna görə rəis vəzifəyə təyin olunmaq üçün verdiyi pulu başqa yolla, idarədə işləyən polislərdən çıxardır.
Başqa sözlə desək, Azərbaycanda polis işləmək vicdanlı insanların görəcəyi bir iş deyil. Nə qədər vicdanlı olsan da, axır-əvvəl bu iş səni üzə durmağa, vətəndaşdan rüşvət almağa vadar edir. Çünki bu sistemin qayəsi rüşvətdi.
Bir tanışımın atası polis rəisi işləyirdi. Deməli, bu uşağın polisliyə hədsiz sevgisi var idi. Özü çalışdı, oxudu, lazımi balı da yığdı və polis akemiyasına sənəd verəndə atası qoymadı. Polis rəisi işləyən atası ona "nə işlə məşğul olursan ol, təki bu sistemə girmə, mən girmişəm, gördüyün kimi çıxa bilmirəm." demişdi. Həmişə də atası söz arasında "qəhbə qühbə ilə işləyirəm e bütün gün" deyirdi. Tanışımın atası bir qədər yaşlı biri idi. Hələ yadımdadır ki, bir gün onların ailəsində faciə deyə biləcəyimiz bir hadisə baş verdi. Həmin uşağın atası hadisə baş verəndə "elə elədiklərimin nəticəsidir ki, Allah qarşıma belə şeylər çıxarır." demişdi.
Bu peşədə işləyən, hüquqdan, polislikdən heçnə qanmayan, sadəcə pulun verib deyə işə qəbul olunan adamlar ayrı bir aləmdirlər. Bir dəfə bölməyə getmişdim. idarədə 7-8 nəfər toplaşıb bir protokol yaza bilmirdi. Hələ zəng vurub kimdənsə kömək istədilər, axır moment güclə protokolu ala-yarımçıq yazmağı bacardılar.
Hələ bir dəfə pul verib işə daxil olan bir müstəntiq oğurluq ilə bağlı cinayət işini yekunlaşdıra bilmirdi deyə zərərçəkmiş şəxsi çağırıb ona oğurlanan əşyanın əslində oğurlanmadığını və zərərçəkmiş şəxsin bu əşyanı itirdiyini ehtiva edən ərizə yazmasını tələb etmişdi. Zərərçəkmiş şəxs də bu tələbi rədd edəndə onu hədələmişdi. Çünki cinayət işi üzrə ittiham aktı qanunla müəyyənləşdirilmiş müddət ərzində yekunlaşmasa, bu, müstəntiqin səhlankarlığı kimi qiymətləndirilir və iş başqa müstəntiqə verilir.
Bir sözlə, vəzifəsi cəmiyyəti təhlükədən qorumaq olan bu şəxslər elə bir sistemdə yetişirlər ki, elə onların özü cəmiyyət üçün böyük bir təhlükəyə çevrilirlər.
/>
insanın içində nələrəsə qarşı çətin anlarda həmişə onu ayaqda saxlayan ümidi olur. Boş da olsa, özünü aldatsan belə o ümid sönsə, vəziyyət qəlizləşir. Bundan sonra insanı heçnə motivasiya etmir. Ölünü diriltmək kimi həmin ümidi bərpa etmək də çox çətin olur.
Nitşe zərdüşt belə buyurdu əsərində üst insan barədə danışanda araya əbədi qayıdış ideyasını yəqin ki buna görə soxmuşdu. Çünki heç nəyin mənası yoxdursa, niyə üst insan olum axı. Nitşe də bu suala "çünki öldükdən sonra yaşadığın həyatı sonsuz disk kimi yenidən yaşayacaqsan" kimi bir cavab vermişdi. ay nitşe, başına dönərəm, sənin dediyin ələ saldığın dinlərdən daha məntiqsizdir axı. Necə yəni yenə eyni həyatı bir də yaşayacam.
Bəlkə təməldə elə yaşa ki, yaşadığın həyatı bir də yaşamaq istəyəsən kimi bir ideya durur. Yenə də dinlərdə olduğu kimi bunda da cənnət (yenidən eyni şeyləri yaşamaq istəyəcəyin həyat) və cəhənnəm (yaşamağına peşman olacağın bir həyat) var. Çünki sən öz cənnətini/cəhənnəmini yaşamağa yenə gələcəksən. Bilmirəm, bu entrim fəlsəfi məktəb yaratmış bir filosofu səhv çıxarmaq üçün yazılmayıb, biraz problemlərim var sadəcə.
Dəyişmək iqtidarında olduğun problemlər və nə etsən də dəyişməyəcək problemlər olur. ikincinin varlığı səndən asılı deyil. Arada elələri də olur ki, onları dəyişə biləcəyini sanırsan, amma zaman ötdükcə onlar da ikinci sıraya keçir. Anadan olanda onlarla dünyaya gəlirsən, bəzən sonradan qazanılmışlar da olur.
Bir problem olanda boş-boş oturub nəsə etməməkdənsə, həmişə onu həll etməyə çalışmışam. Həmişə özümə əziyyət verib nələrisə düzəltməyə çalışmışam. Düzəltmişəm də amma müvəqqəti. Çünki dərində nəsə var. Tipik idmanla məşğul ol, özünü inkişaf etdir məsləhətləri də işləmir artıq. Nə qədər məşq edim, 90 kilo olmuşam uje. Problemi dərindən həll etməyəndə artıq idman etmək də, özünü inkişaf etdirmək də çox çətinləşir. Çünki problemlərinin bunlarla həll olunmayacağını çox yaxşı bilirsən. Mən özümü dərindən düzəltmək üçün də çox çalışmışam. Amma hər dəfəsində əlimi atdığım hər budaq qırılıb, daha da dərinə yıxılmışam. Buna görə həmişə içimdə olan ümid bir yerdən sonra sönməyə başlayıb. Yuxarıda dediyim ümid bax bu anda ölür. Çünki artıq nə etsən də o boşluğun dolmayacağını bilirsən. Hərdən də boşluğu doldurmağa çalışanda yara alıb əvvəlki vəziyyətinə daha pis şəkildə geri qayıdırsan. Bunu da yaşamışam. Yalnız deyiləm, amma çox vaxt yalnız hiss edirəm. Eyni söhbətləri etmək, eyni məkanlara getmək, iş yoldaşları ilə zarafat etmək bir yerdən sonra tətmin etmir heç. Əylənirsən, gülürsən amma bu da gecə başını yastığa qoyana qədər davam edir. Elə anlar olur ki, bunların hamısı çox boş gəlir.
Mən çətinliklə böyümüşəm, birinci kursda oxuyanda ümidim çox idi, çətinliyimin müvəqqəti olduğunu bilirdim. Bütün bu çətinliklərdən sonra rahat həyatım olacağına inanırdım. Bir sözlə xoşbəxt olacaqdım. indi rahat həyatım var, amma xoşbəxtəm mi...
Həmin illərdə işlədiyim yerdə iş yoldaşımın gündəlik kimi bir şeyini tapmışdım. Gündəlikdə 30 yaşında özünə yazdığı bu yazılar hələ də ağlımda qalıb: “Hər şeyə qadir olmadığımı bilirəm. Nələrisə dəyişmək də istəmirəm. Yoldaşım, iki övladım var, onlar üçün yaşayacam, istədiyim kimi ola bilmədim, amma yaxşı ata, yoldaş olacam.”
O vaxtı çox anlamasam da, ağlımda qalmışdı, amma indi həmin yazıları dərindən başa düşürəm. 30 yaşında artıq nə etsə də, bəzi şeyləri dəyişə bilməyəcəyini qəbullanmışdı, ki bu qəbullanma insanı biraz rahat hiss etdirir. Ən azından boş gözləntilərin olmur. Hər şeyin əvvəl-axır sonu var. Bəzi şeyləri qəbullanmalıyam.
Son vaxtlar ancaq bu sualı verirəm özümə “necə keçəcək bu ömür?” bu suala da cavab tapa bilmirəm. Geriyə baxanda bu həyatı yenə yaşamaq istəyirəm deyə biləcəm mi özümə
rutin halda gedəndən sonra bir şeyin fərqinə varırsan ki, ətrafında olan insanların əksərində psixoloji problemlər var. analiz edirsən. kədərlərini, travmalarını hiss edirsən. niyə belə davrandıqlarını anlayırsan. niyə belə əsəbidilər, niyə aqresiv və ya tam tərsi sakitdilər. onlar sənə təsir edir. bəlkə sən də bilmədən kiməsə təsir etmisən. belə travmaların olması normaldır amma bunun ilə bağlı nəsə hərəkət edilməməsi, “həyatdı da zaur” deyib yaşamağa davam etmək düzgün davranış deyil. nə vaxtsa eyni problem ilə yenə rastlaşacaqsan. birinci problemin olduğunu qəbul etmək, daha sonra sağlam çıxış yolu axtarmaq lazımdır.
iki şərt var ki, bunlar olduğu təqdirdə professional dəstək almaq mütləqdir: 1. vəziyyətin gündəlik işlərini görməyə artıq mane olursa; 2. bu uzun müddət davam edirsə.
həm də azərbaycanda elə bil fikir var ki, psixoloqa ancaq dəlilər gedir. orda-burda desən ki, psixoloqa gedirəm, camaatda başı işləmir alğısı yaranacaq. əksinə psixoloqa gedənlərin daha da başı işləyir. hər problemi öz beynində həll etmək/etməyə çalışmaq çox ağır yükdür. enerjin çox gedir, həll etməyə də bilərsən. psixoloq da heç bunu həll etmir. amma göstərir ki, bax belə problemlərin var və bu problemlərə nələr səbəb olub.
qısaca nədəsə ilişib qalmaqdansa mışlığın başın buraxıb özünü peşəkara buraxmaq ən yaxşısıdır.
"Şuşaya kanatla qalxdıq.
Yarım metr qarda 14 saat kəşfiyyatdan sonra, 400 nəfər o dağı dırmaşmalı idi.
Bıçaq, tapança, limonka ilə döyüşə gedirdik.
Bizi nə gözləyirdi - bilirdik. 500 erməni dığasının biz daxil olan tərəfdə olduğu məlumatını əldə eləmişdik. Ən az sayda bu tərəfdə yerləşmişdilər, başqa mövqelərində ağır artilleriya və canlı qüvvə sayı buradakından azı üç dəfə çox idi.
Çünki onlar bizim o tərəfdən hücum edəcəyimizi güman edirdilər.
Heç bir insanın ağlına gəlməyəcəyi sıldırımları dırmaşıb, döyüşə artilleriyasız girəcəyimizi düşünmürdülər.
Nəinki onların, heç kəsin ağlına gəlməzdi ki biz bıçaqla Şuşanı almağı düşünürük...
Generalımızın düzgün döyüş tapşırığı, düzgün koordinatlar olmasaydı, məhv ola bilərdik.
Amma hər şey zərgər dədiqliyi ilə ölçülüb-biçilmişdi.
Biz qayaları dırmaşıb, əlbəyaxa döyüşə girdik. Dəqiq deyə bilməyəcəm, təxmini desəm 40-a yaxın ermənini şəxsən özüm bıçaqla bitirmişəm hücum anında.
Onların arasına düşən panika belə, general tərəfindən hesablanmışdı.
Panika yaranan kimi, tapşırıq əsasında hərəmiz dəstə-dəstə əks istiqamətlərdə dağılışdıq. Ermənilər artıq həyəcan və qorxudan bir-birinə atəş açırdılar. Onlar hətta öz əsgərlərinə belə inanmırdılar, yaxınlaşan erməni, ermənini vururdu, çünki onlarımın formasında elə biz də ola bilərdik.
Şuşa bizim əzəmətimizi, gücümüzü, əsgərimizin qorxmazlığını onlara göstərdi.
Onlar Şuşanı bir il dayanmadan müdafiə edə biləcək sayda silah-sursat və canlı qüvvə ilə təmin eləmişdilər.
Şuşa şəhidlərimizin qanı bahasına, kişiliyi, qorxmazlığı bahasına bir neçə saat ərzində alındı"
Hələ də Şuşanın satıldığını iddia edən varsa, bu, sadəcə orda həlak olan şəhidlərin ruhuna hörmətsizlikdi. Mənim öz yaxınlarımın arasında da 052'də xidmət edən xüsusi təyinatlılar var. Dediklərini holivud kinolarında belə görmək mümkün deyil. Bir sözlə, bizimkilər tarix yazıblar.
adətən türk proqramlarında olur, izləyicilərdən biri mikrofonu alır “ben karıma 40 yıldır aşığım, aşkımız hiç sönmedi, hala ilk günki gibi seviyorum” hamı da əl çalır, aparıcı coşur zad. Adam da yoldaşına baxır gülür. (bax: inanmaq istənilən yalanlar)
Eşq o qədər uzun çəkən bir şey deyil, bir neçə cinsi təcrübədən sonra partnyorlar əsasən də kişilər münasibətdən tez soyuyurlar. Ondan sonra davam etsələr, qarşılıqlı hörmət və güvən ilə eşq yerini sevgiyə buraxır, sevgilidən çox həyatı keçirtmək və içdə olan bir yerə aid olmaq hissiyatını doldurmaq üçün yoldaş olurlar. Çünki biz birinə 40 il aşiq olaq deyə evrim keçirməmişik.
bəlkə qadınlarda ola bilər, çünki onlarda bağlılıq yaranır, amma kişilər birmənalı olaraq belə deyil. #296312 entrimdə də dediyim kimi, bu effekt hamıda var və kişilərdə daha çoxdu. Çünki çoxalmaq üçün ayda sadəcə bir yumurtalıq hazırlayan orqanizmanın cinsəl istəyi ilə gündə milyardlarla sperma ifraz edən orqanizmanın cinsəl istəyi heç vaxt eyni olmur.
Cinsi əlaqə də sevdiyin biri ilə edəndə gözəl olur. o qədər böyüdüləsi bir şey deyil yəni. Yaxşı hisslərdir, sevdiyin biri ilə edəndə daha da gözəl olur, amma sevmədiyin biri ilə etmək, timidusun hansısa entirisində dediyi kimi, gym-ə getmək kimi bir şeydir, getdikcə adiləşir.
sevgi olmadan bilirsiniz nəyə bənzəyir, hansısa kinoya baxırsan, çox gözəl bir qız olur, amma bu qızın da kino boyu iki kəlmə sözü var, onu deyib gedir, sırf bəyənmisən deyə arxaya verə-verə həmin iki kəlmə sözə 3-4 dəfə baxırsan, sonra adiləşir. Adama deyərlər, kino qaldı qıraqda, kinoya bax da. Dediyi 2-3 kəlmə sözün də ssenari ilə heç bir əlaqəsi yoxdu. Sadəcə qız qəşəngdi deyə baxırsan.
isa peyğəmbərin çarmıxa çəkilərkən əllərinə, ayaqlarına mismar ilə vurulan 4 yara və çarmıxda ölüb-ölmədiyinə yoxlamaq üçün gövdəsinə yeridilən nizə yarası ilə birlikdə ümumilikdə beş müqəddəs yaraya verilən ad.
Deməli, bu beş müqəddəs yaralar tarix boyu bəzi insanlarda meydana gəlib. Stigmatanın ilk simptomları biləklərdə başlayır. Daha sonra isə digər yaralar da açılaraq stiqmata tamamlanır. Stigmatanı qəbul edənləri Roma Papası birbaşa hüzuruna çağırıraq onları qəbul edir. Bu hadisə, nə hikmətsə, adi adamlardan daha çox dinə bağlı adamların başına gəlir. Bunun səbəbi onunla əlaqələndirilir ki, dinə bağlı olan adamları Allah mükafatlandırır və isanın beş müqəddəs yarası ilə içlərindəki pislikləri qusdurur.
Stigmata simptomlarının görüldüyü ən məşhur şəxslərdən biri Francesso Forgione və ya digər adı ilə Padre Piodur. 23 yaşında olarkən onun əllərində ilk yaralar meydana gəlməyə başlayır. 31 yaşında isə stigmatası tamamlanır. Stigmatanı qəbul etdiyini görə Francesso Forgione ruhani ata adını alır. Papanın hüzuruna qədər çıxır. Hətta bir ara xristianlar arasında papadan belə daha çox nüfuza sahib olur.
Hal-hazırda stigmata hadisələri mediyada yer-yer boy göstərir. Bunların yalan və doğru olmasını demək isə heç də asan deyil. Çünki stigmata hadisələrinin əksəriyyəti aldatmaca olur. Xüsusilə padre piodan sonra stigmatanı qəbul edənlərin necə böyük hörmət və qayğı gördüklərinin fərqinə varan insanlar öz əllərində və ayaqlarında "müqəddəs yaraları" açaraq özlərini stigmatanı keçirənlər kimi qələmə verirdilər.
Mənbələrə əsasən stigmata hadisələrinin sadəcə az bir qismi real, əksəriyyəti isə aldatmacadır. Buna görə stigmata hadisələrini araşdırmaq üçün Vatikanda xüsusi bir komissiya qurulur. Həmin komissiyanın gəldiyi qənaətə əsasən hadisənin stigmata olub-olmadığını aydınlaşdırmaq üçün aşadakı yol izlənilir: 1. ilk öncə yaralar dairəvi deyil, dördbucaq formasında olmalıdır 2. Yaralar ovuç içində deyil, biləkdə olmalıdır. Çünki isa peyğəmbər biləklərindən çarmıxa çəkilmişdi. 3. Ayaqdakı yaralar ayaq biləyinin biraz üstündə olmalıdır və yaralar olmasına baxmayaraq stigmatanı keçirən insan normal şəkildə yeriməyi bacarmalıdır. 4. Ən önəmlisi isə odur ki, yaralardan axan qan stigmatanı keçirən insanın qanı ilə eyni qan qrupuna aid olmamalıdır. Çünki axan qan həmin insanın qanı deyil isanın qanıdır.
Bunların hamısı stigmatanı keçirən insanda varsa, o artıq müqəddəs insan hesab olunur və ən qısa zamanda papanın hüzuruna çıxarılır.
Maraqlısı isə odur ki, bu qaydalar çıxandan sonra Papanın hüzuruna çıxarılan stigmata keçirən insanların sayında ciddi şəkildə azalma yaranır. Demək olar bütün stigmata keçirən insanların əslində stigmata keçirmədikləri, ya özlərinin bu yaranı açdıqları ya da ki hansısa dəri rahatsızlıqlarına malik olduqları aşkar olunur.
Bəlkə Padre Pioda da eyni vəziyyət idi. Çünki onun yaşadığı zamanda Vatikan stigmata ilə bağlı tələblərini müəyyən etməmişdi. Lakin bununla stigmatanın yalan olduğunu demək heç də doğru olmazdı. Stigmatanın doğru və yaxud yalan olduğu hələ də müəyyən edilməyib. Tarix boyu 700-dən çox stigmata hadisəsi baş verib. Bizə məlum olan ilk Stigmata hadisəsi 13-cü əsrdə olmuşdur. Bundan sonra isə tarix kitablarında yer-yer stigmata ilə bağlı məlumatlar öz əksini tapmışdır.
Eyni zamanda Stigmatanın tibbi bir açıqlaması yoxdur. Hər hansı bir xəstəlik olmadan dəri üzərində yaraların meydana gəlməsi real görünmür. Digər bir tərəfdən isə internetdə stigmata keçirən insanın video yazısına və yaraların açılması anına rast gəlmədim. Lakin çoxlu sayda şahid ifadəsi var idi. Arada qaldım, bilmədim inanım ya yox.
"Learned Helplessness" adı ilə də tanınan, psixologiyada insanın dəfələrlə çətin və çıxılmaz vəziyyət ilə üzləşdikdən sonra, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməyi dayandırmasına verilən ad. Hətta belə situasiyalardan çıxmaq üçün imkanları olsa belə, insanların əksəriyyəti buna cəhd etməkdən imtina edirlər. Məsəlçün, bir nəfər dəfələrlə siqareti tərgitmək üçün cəhd edir, lakin heç cürə tərgidə bilmir və bunun nəticəsində də həmin insan inanır ki, heç nə ona siqareti tərgitməyə kömək ola bilməz.
Adıçəkilən termin elmə ilk dəfə 1967-ci ildə Martin Seligman və Steven Mairer tərəfindən gətirilmişdir. Seligman'in bunu isbat etmək üçün itlər üzərində kiçik bir eksperienti də var.
Bu termini izah etmək üçün ən yaxşı misal, hindistanda filləri balacalıqdan zəncirə bağlayıb onların inanclarına çarəsizliyi aşılayaraq tərbiyə etməyi göstərmək olar. Çoxunuz bunu bilirsiniz, amma yenə də qısa şəkildə yazıram; Hindistanda filləri balacalıqdan zəncirlə ağaca bağlayırlar. Balaca fil nə qədər sınasa da, balaca və zəif olduğundan zəncirini qırmağa gücü çatmır və bir müddətdən sonra balaca fil zənciri qırmaq istəyindən üz döndərir. Balaca fil böyüyür və güclənir. Artıq həmin zənciri qırmaq onun üçün çox sadə bir şeydir. Lakin fil zənciri qırmaq üçün heç bir cəhd etmir. çünki fil üçün artıq zənciri qırmaq imkansız bir şeyə çevrilmişdir.
Bununla bağlı uşaqlar arasında bir eksperiment də keçiriblər. Eksperimentdə iştirak edən uşaqlardan iki sualdan ibarət olan testi həll etmələrini tələb ediblər. Uşaqların bəzilərinin vərəqlərində birinci sual çətin, ikinci sual asan; bəzilərində isə birinci sual asan, ikinci sual isə çətin olmuşdur. (yəni hər iki qrupda da suallar eynidi, lakin yerləri dəyişdirilmişdir.) Birinci sualı asan olan uşaqlar testdə müsbət nəticələr göstərərkən, birinci sualı çətin, ikinci sualı asan olan uşaqlar isə elə ilk sualdan ümidsizliyə qapıldıqlarına görə, suala doğru cavab verməkdə çətinlik çəkiblər.
Öyrənilmiş çarəsizliyin daha ağır forması elə uşaqlıqdan bu psixi problemi daşıyanlarda baş verir. Tutaq ki, bir nəfər uşaqlıqda bir neçə dəfə insanlarla komunikasiya yaratmaqda çətinlik çəkib. Zamanla insanlarla ünsiyyət yaratmaq çətinliyi onun psixologiyasına yansıyır və həmin adam lal, dinməz bir adama çevrilir.
Mən də elə bu lal, dinməz adamlardan biri idim. Son bir neçə ildir ki, özümdən bu xasiyyəti atmaq üçün hər cür vasitəyə əl atıram və müəyyən qədər də işə yaradığının qənaətindəyəm. Bəlkə elə indi də eləyəm, sadəcə özüm bilmirəm. Hələ də adamayovuşmazlığım var və yəqin ki, bunu ömrümün axırına qədər ata bilməyəcəm. Lakin bu öyrənilmiş çarəsizliyi özümə daha da aşılamaq istəmirəm və sizə də məsləhətim odur ki, daima sınayın. Məmnun olmadığınız vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməkdən əl çəkməyin. Ən azından, bu, heçnə etməməkdən daha yaxşı yoldur.
Söhbəti məsləhətxanadan postlara, postlardan entriyə, ordan yenə postlara gətirilən yazar. Onsuz deaktiv edib gedib sözlükdən, uzaqlaşdırılsa nə qazanacaqsız? Özlüyündə haqlı olduğunuz bir məsələni niyə bu qədər böyüdürsüz? Elədiyi hərəkət düz deyil idi, yazarın hərəkətinə haqq qazandırmıram, amma onun etdiyini başqası etsə idi, məsələnin bu qədər böyüyüb-böyüməyəcəyi də sual altındadı.
Linç etmək asandı, hələ birini çox adam linç edirsə, bu daha asandı, çünki belə olanda hamı sənin tərəfində olur. Burda kiminsə travması ilə məzələnən ilk adam pufpuf deyil. Elə bu yaxınlarda kimsə qardaşı haqqında onun üzündən nə qədər xərcə-borca girmişik deyə məsləhət başlığı açmışdı. Kimdisə yazan, o da yəqin orda-burda deyə bilmir, anonimliyin verdiyi rahatlıqda "bəlkə burda kiminsə başına belə bir hadisə gəlib, kömək edən çıxar" məntiqi ilə məsləhəti yazmışdı. Məsləhətə də bertrand bir də bir-iki yazar düzəməlli məsləhət vermişdi, qalanları məzələnmişdi. Məsələ ailə travması kimi həssas mövzular haqqında zarafat etməkdən gedirsə, bunu edən tək pufdu deyə davranmayın burda.
Bertrandın səmimiyyətinə inanıram, çünki o həmişə belədi, amma yazarın bu qədər linçlənməsini və məsələnin də bu qədər böyüdülməsini haqqlı görmürəm. 70% məsələ qərəz üstündədi.
Böyük kütlə sosial izolyasiya müddətində insanlara kitab oxumağı və film izləməyi məsləhət görür. Yutubda və digər sosial media platformalarında recommendation videoları boy göstərir, insanlar bir-birilərinə challange'lar ötürürlər. Təbii ki, özünü inkişafda belə vərdişlərin müstəsna rolu var. Ən azından telefona pubg yükləyib dom-doma maç etməkdən, və yaxud boş-boş sosial mediada fırlanmaqdan qat-qat yaxşıdır. Lakin bütün günü otağa girib film/serial izləməyin. Bu həm sağlamlığa ziyandı, həm də baxdığınız film və yaxud serialları daha yaxşı anlamağınıza mane olur. Gündə 1 film, üstəgəl, sevdiyiniz serialdan 1 seriya izləmək hərtərəfli sizə bəsdir. Beləliklə, izlədiklərinizi daha yaxşı anlaya və həzm edə biləcəksiniz. Sadəcə statistika xatirinə film izləməyin sizə heç bir faydası yoxdu. Belə bomba-bomba danışıram, amma elə özümün də günün bütün vaxtını filmə ayırdığım zamanlar olub. Lakin öz təcrübəmə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, arxa-arxaya dayanmadan izlədiyim filmlərin məğzini anlamaq üçün təkrar izləmək məcburiyyətində qalmışam. Odur ki, sadəcə "izləmək" xatirinə izləməyin. Gündə 1, maksimum 2 film bəsdir.
Kitablara gəldikdə isə, onu deyə bilərəm ki, film izləyənlərə nisbətən kitab oxuyanlar daha azdır. Mənə görə, kitab oxumaq daha effektiv vərdişdir və insanın xəyal gücünün inkişafına daha çox təsir edir. Lakin hər şeyin ifratının ziyanlı olduğunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, qazanılması ən vacib vərdişlərdən biri olan kitab oxumağın da çoxu bəzi mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Yenə də deyirəm, kitab oxumağa qarşı deyiləm, sadəcə oxuyursunuzsa, gündə bir kitabı qurtarmağa çalışmayın. Mühakimə edə-edə yavaş-yavaş oxumağa çalışın. Elə söhbət kitablardan düşmüşkən Friedrich Nietzsche"in bu mövzuda bir fikrini qeyd etmək istəyirəm, "sadəcə kitabları vərəqləyən alim sonda düşünmə bacarığını itirir. Alim bütün gücünü düşünülmüş şeyləri tənqid etməyə xərcləyir, özü isə düşünməz vəziyyətə gəlir. Səhər tezdən gün yeni başlayarkən, dinc və gücünün şəfəqində ikən, kitab oxumaq - mən buna ayıb deyirəm."
Sözümün canı odur ki, sözügedən vərdişləri xobbi halına gətirin, günün əsas işi halına yox. Günün əsas işindən sonra isə istirahət üçün ən ideal variant kitab oxumaq və film izləməkdir. Karantin vəziyyətində isə günün əsas işi nə ola bilər deyirsinizsə, yuxarıda bunun çox gözəl misallarını tapa bilərsiniz. Yeni bir dil öyrənmək, riyaziyyata və fizikaya kəllə atmaq, çoxdandı istədiyiniz ancaq vaxt qıtlığından edinmədiyiniz vərdişlərə yiyənlənmək, idman etmək və ən əsası, bunları prinsip halına gətirmək və karantin vəziyyəti bitəndən sonra belə bu vərdişləri davam etdirməyə çalışın.
əsasən Azərbaycanda il ərzində ortalama bir adam 3.20 kiloqram dəniz məhsulu istehlak edir. Dənizə çıxışı olmayan Zimbabvedə belə (3.73 kq) adam başına düşən dəniz məhsulu istehlakı Azərbaycandan çoxdur. 
)