belə gecə-gecə birdən boşluqda hiss eliyər özünü. kədərlənər. nəyə kədərləndiyini bilməz, bir şeylər tapar amma axır-əvvəl sevgiliyə bağlayar. sevgilim olsaydı.. deyə başlayar, qurtara bilməz heç cürə.
səhayətə getmək istəyər, dostlarını axtarar, ancaq onlar da sevgili olan yerdə niyə səni seçsin ki? gedə bilməz.
oturub qəşəng mahnılar dinləyər. çünki bikarçılığı onu buna sövq etmişdir. amma sözlərinə əhəmiyyət verməz zamanla. ona görə ki, mahnıların çoxu sevgiyə aiddi. nə keçmiş, nə də gələcək sevgiliyə dair ağlından heç nə keçmədiyi üçün, mahnıdan həzz ala bilməz, duyğusuz yanaşar.
oturar buna dəfələrcə qulaq asar:
(youtube: )
gəzər-dolanar, oturar bir kafedə, pubda. ətrafındakılarla birlikdə 15 nəfərdirlər və 7 cütlük var yanında. utanar biraz. onu sezənlərə cavab vermək üçün, sinəsini gərər, qürurunu tapdalamaz, yalnızlığı ilə fəxr etmək üçün bəhanələr axtarmağa başlayar.
filmə tək gedər, film bitəndə, duyğularını və hisslərini sözlüyə yazar. əyləncə mərkəzlərinə, oyunlara, festivallara qıraqdan baxar, dərin bir ah çəkər, afrikada malyariyanın yayılmasının qarşısını almaqçün metodlar düşünməyə çalışar. problemindən utanmaq üçün qlobal şeylər düşünər. amma işə yaramaz. axı incidir?
dalaşmaq-barışmaq istəyər. başqa münasibətləri izləyər, durmadan romanlar, hekayələr oxuyar. söz verər ki özünə, mən belə olmayacam. qəti! özgələrinə həsəd aparar, pis-yaxşı aralarında olanlarə nəzər yetirər. dərs çıxarar ki, mən bu səhvləri eləməyəcəm. amma özünə kənardan baxar bir anlıq, görər ki, bunları o istəsə də heç yaşaya da bilməz.
ona deyərlər ki, əşi vallah belə yaxşıdı. subaylıq sultanlıqdı. sevgili çox məşğul eliyir, beynimi yeyir, sərbəstsən, belə zordu da, nə istəyirsən? o deyən adamlar, heç empati eləməzlərmi? yazığın halına acımazlarmı? bir də yarasında duz basarlar. qaş düzəldərkən vurub gözü də çıxararlar, fərqində olmazlar. amma o mərddir, möhkəmdir, çünki bu cür hallara qarşı çoxdan immun yaratmışdır. öyrəşib.
içini tökər bir oğlan dostuna, oğlan dostu hə hı hö deyər. bir qız dostuna, qız dostu "mən də səni dost olaraq görürəm" deyər, "bilirsən də bla bla bla" . dost çevrəsi genişləyər, genişləyər. sonra onlar onun sayəsində bir-birinə qovuşarlar. onun əlində isə onların hamısının yerinə sevinməkdən başqa heç nə qalmaz.
əslində o da öz qüsurlarını görür, beləcə komplekslərə girər, çıxar, girər, çıxar, girər, çıxar. yeniyetmə dövrünü dəfələrcə yaşayar. niyə mən sualları, niyə belə olur sualları, dəyişikliklər eləməyə çalışar, ancaq nəbadə. beləcə asosiallaşar, ümidini kəsər, " kiməsə layiq olmaq" kimi iyrənc anlayışı özünə sığışdırmaz. ərgənlik elədiyini görər, ancaq aldırmaz. "mən buyam" mərhələsinə adlayar. bu mərhələlər bir-birini əvəz edər və içində olduğu vəziyyətlə barışar. duyğuları yox həddə gələr. onu artıq heç nə həyəcanlandırmır. formallıqlar içərisində itib batdığını düşünər, şübhəciliyin allahını yaşayar. depressiyalar və süni həyat şərtlərini təqdim edər insanlara. onlar isə məmnuniyyətlə qidalanarlar.
belə adamları görəndə dəstək olun. əl tutun. yardım edin. təsəlli verin. bir pivə alın, snickers alın. pes oynayın. danışın-gülün. axı xoşbəxt olmaqçün tək olmaq bəs eləmir, niyə o anı dəyərləndirməyəsiz ki?
Lorenzonun yağı deye bir film var. bilmirem izleyibsiniz ya yox. illerdir ağlımdan yeqin ki, buna göre çıxmırdı.
bayaq başıma gelen hadiseden danışmaq isteyirem. oturub kitab oxuyurdum. gördüm bir nefer meni kesir türkün meseli. baxdım bir dayıdı. 40-50 yaşları olar. başladı ki, tibb oxuyursan? dedim he. dedi senden bezi seyler soruşsam olar? dedim olar. immun sistem, B hüceyreler, embrioloji inkişafdan tutmuş, kök hüceyrelere, hüceyre biologiyasının detallarınacan bildiyimizi danışırdıq. dedim hardan bilirsiz bunları? ne oxuyubsuz? dayı iqtisad oxuyub, sonra elektromaqnetizmle elaqeli eline ne keçdi oxuyub, sonra dayı oturub insanlığa yararlı olmaq adına yeni mexanizmalar, cihazlar keşf elemeye cehd eliyib. turkcellin ondan fikir oğurlamasından tut, elindeki 20-30 patenti gözleyen keşfleri barede danışdı. hacettepe ve odtü teknokente lahiyelerini teqdim etdiyini, bu aralar işlerinin yaxşı getdiyini dedi. maraqlı gelmişdi emelli başlı. her defe de üzr isteyirdi ki işinden eledim seni, amma bir şey de soruşacam filan. adamla nezeriyye üstüne nezeriyyeler qurub dünyanı xilas edirdik. çantasında 5-6 teze kitab vardı, alternativ tibble elaqeli. tezelikce oxumaqçün almışdı. soruşdum niye? dedi oğlumun 25 yaşı var, allergiya deye deye o boyda izmirde, istanbulda lenfomalı oğluma diaqnozu gecikdiribler. onlardan olma dedi. men de aylardır tibb kitabları oxuyuram, inanmıram onlara artıq, eledikleri kemoterapiyaya da, ümidlere de, sözlerine de. eksini iddia eliyib, müalice mexanizmini, sistemin işleyişini izah etmeye çalışırdım amma nafile. dedi o işlere anası baxır. 2ci kurs kemoterapiyasini goturecek yene, amma men nanotexnologiya ile, heleki temelini fikirleşdiyim bezi teoriyalarımla oğlumu xilas edecem. danışdığı vaxt oğlu zeng eledi, onu ele bunu ele falan deye durmadan tapşırıq verirdi, saniyede 10-15 kelime deyirdi. -* hem, içinde olduğu cemiyyetin orta yaşlı tebeqesinin olduğu fikir qarmaşasından xeyli uzaq adam idi. ümid dolu idi. belke o bunu eliye bilmeyecek, belke eliyecek, ancaq alıb oxunmasını gözleyen bezi araşdırmaya yönelik kitablarim vardi, gozumun onunde artiq gunlerce yuxusuz qalmaga sebeb canlanirdi. lab'lara geri dönme zamanıdı deyesen. fakdırsın engels de, marks da, nitşe de. hamisini bir qiraga qoyub bu adamin verdiyi gucle, pozitiv enerji ve ümidle özüme yenilenmiş meqsed tapmanın sevinci içinde duyğularımı seninle paylaşıram, sözlük.
oresteia'nın mehkeme bölümünde afina'nın çatdırmaq istediyi de bu idi ele. insanın qan bağı olan yerde, gerisi hekayedir. marjinallığını ve sıradanları yargılamağı buraxıb sevgiye deyer versek *
verseniz
, belke daha ferqli olar bir çox şey. o söz var ha, ata sevgisi, ana sevgisi zad. ne qeder klişe, şablon olursa olsun heyat menbeyimizdiler. var olan en böyük sevgidirler yeqin ki. pandoranın qutusunun nece bir xezine olduğunu, nece bir mesuliyyetlerden uzaq olmağa çalışdığımızı görmek, acı'dı. belke biraz duyğusal ve menası geler size, amma paylaşmaq istedim sizle. herden, heyatdan intiqamını alacaq gücü olan bir prezident deyilsinizse, o zaman lorenzonun valideynleri olursunuz. sevin, sevilin, bir-birinizin qedrini bilin.
deyir; şirlə tülkü suriyada yol gedirlər. gəlib çatırlar işidin postuna. tülkü deyir sən getmə. şir deyir bunların bizlə nə işi? bunların işi şiələrlədi. tülkü deyir mənimçün problem yoxdu. sənə görə deyirəm. sənin imamların yanında şəklin var.
girişir, zor eliyir. sen bacarmırsan o bacarır. bilmirem söhbet konkret olaraq neden gedir, amma senin girişmek dediyin şey, o qavrama nece yanaşmağındı evvela problem. bir qıza görüşmek teklif eliyirsense ya yüngülvari bir şeyler sene göre girişmekdirse, onunçün normal bir şey ola biler. ala, mal, arada o qeder mesafe varken, o qeder şans varken niye bele bir şey elesin mentiqle fikirleş bir.
ikincisi de ki o entrydeki hamı mene girişir deyen qıza ayıb olsun. hansı ki, bextiyar hacıyev söhbetinde qız qınanmışdı. bla, niye bu qeder dartırsız özünüzü dağ başınıza qoyub üstelik bunu elinizde kozura çevirmeye çalışırsız ki?
üçüncüsü de, yazıb yavşayıb zor eliyib, burda seni inciden nedi? 2 nefer arasindaki münasibet üçüncüye gedib çıxırsa problem melumdu kimdedi.
dördüncüsü, dava axtarırsan, qardaş? bunu bele beyan elemekle ne qazanacan? görende üzbeüz de, ya mesaj yaz zeng ele. niye bele nifret dolusuz ala?
timidusun vekili veya heyranı falan deyilem, günahsızlaşdırmaq ve ya sudan quru çıxarmaq fikrim de yoxdu. amma sizin elediyiniz çox iyrencdi. biraz adam olun.
2011, iv, 686. qəbul imtahanına it balası kimi hazırlaşmışdım, yanımda oturan eşşək sıpası boyda ayı nəzarətçiyə rüşvət verib mənim beynimi yeyərək diqqətimi yayındırdığı üçün əziyyətim hədər getmişdi, qısaca. ona görə heç vaxt balımla qürur duymamışam. 700 yığan insanlara da həsəd aparmışam. əsəbimdən və paxıllığımdan məndən çox bal yığan uşaqların hamısını qısqansam da, bəzi dostlarım adına da sevinirdim. araz kurslarının sayəsində idi balım. sistem onu da əlimizdən aldı.
bir ayrıntı da bildirim ki, tqdk balı kimin nə qədər ağıllı olduğunu deyil, kimin nə qədər çox çalışqan olduğunu ortaya çıxardan bir imtahan sistemi nəticəsidir.
azərbaycanlı qohumum gəlib türkiyəyə xəstəxanaya, ciddi xəstəliyi var, işləri ilə maraqlanıram:
- hə, yəqin indi başa düşdüz xəstəliyiniz nədi. sizə izah eləmişdilər ən başda bunu?
- həkimlər demişdi biraz.
- nə demişdilər?
- *
eynilə yazıram
iyi xuylu tümörün var demişdilər beynində.
blət indi bilmirəm dayının içində olduğu drama ağlayım ya dediyi sözə gülüm. niyə türkcə danışmağa çalışırsan ki alasdfgh.
haqqında yaranan fikirlər, kiçik, xəbər olmayacaq hadisələrə görə belə daha da üstünə gedilməsinə səbəb olan inanc.
gəlin sizə islamı qısaca özetleyim: bu aralar charlie hebdo hadisəsi oldu. hər kəs islamın zorakılığını mübahisə eləməyə başladı. bundan çox uzun müddət əvvəl onsuz da islama qarşı bu planlamalar başlamışdı, amma söhbət sadəcə bu aralar baş verən hadisələrdən gedirsə, 7-dən 77-yə bir çox adamın sorğulama, qarşıdurmalara qarışdığının fərqində olmamaq olmur, səbəbin əslində islamı müvafiq qurumların 20ci əsrin son rübündən etibarən əzməyə çalışmaq adına gördüyü proseslər olduğu apaçıq bəllidi.
keçən günlərdən birində donuzu daşlayan samsunlu yobazları gördünüz, onu edən müsəlmanlar idimi? bəli onlar idi.
gəlin vegeterianların baxış bucağını əldə tutaraq, biraz keçmişə qayıdaq, zürafənin *
marius
avropanın tam ortasında məruz qaldığı vəhşiliyi xatırlayırsız? ciddiyə alınmışdımı? bəli. niyə? xristian olduqları üçün? deyil, bizim bir homo sapiens olaraq sikdiyimin həyatın olduğu bilinən yeganə planet olan dünyada yeganə canlı olaraq yaşa bilməyəcəyimizin fərqində olmağımız üçün, ən azından o heyvanların da digər azlıqlar kimi qoruna bilməsinə ehtiyac gördüyümüz üçün, dinlə heç bir əlaqəsi yoxdu.
ancaq bu donuzlu hadisənin bal kimi də əlaqəsi var. biz deyildik uşaq olanda sehrli xalatdakı "donuz" təbirini eşidəndə ıyy eliyən? üfüqünüz genişlənib, hamınız böyüyüb intellektual olubsuz, ağ günə çıxıbsız, donuzun haqqlarını tələb eliyirsiz? o donuzu daşlayan adamların ən az o islam terrorlarını törədən adamlar qədər şüuraltı təcavüzünə məruz qaldığını görmək belə çətindi? bunu hansı savadlı, dünyagörmüş, insani dəyərlərə önəm verən müsəlman eliyər axı? demək ki, nə imiş? insana görə imiş, dinə görə deyil.
mediada bütün dünyada irəli çıxan hadisələr olur, islamdan ancaq mənfi reaksiya gəlir, papa da çıxır götünə başına yaxır hər dəfə, guya onun öndərliyini elədiyi dinin mənsubları istənilən hamısını verir, o qədər rahat danışır.
deyəcəksiz, bu adama kitabında adam öldür deyir, öldürür, bu adama donuza nifrət et deyir, edir. haqlısınız mı? haqlısınız. buna qarşı mı mövqe qoymağa çalışıram? yox. guya bilmirsiniz ki, dinsiz topluluqlar, islami topluluqlardan daha üst səviyyəli təhsili, bilgisi, görgüsü olan insanlardı? bunu hər dəfə islam topluluğunun üzünə vurmaqla dəyişəcəksiz? gedin bir sizdən təhsili daha pis olan birinə sən cahilsən, öl amk kimə lazımsan filan deyin, görün alacağınız reaksiya nə olacaq? bu alacağınız cavab sizə bir toplumdan gəlir, bir düşünün. bunu eləməyə nə ehtiyac var axı? elə bilirsiz bütün qara çadralılar həyatından məmnundu? ay nə bilim işida xidmət eləməyə gedən 5 qadını üzə çıxardan mediaya baxıb, bütün radikal islamın poxuna düşmüş qadınların şən-firavan, razı həyatları var? deyil, inanın ki, deyil, bı ölsün deyil. burada məqsədim arxamca gəlin sizə doğru yolu göstərim filan yox, islama çox önyargı ilə yanaşdığınızı göstərməyə çalışmaqdı.
mən uşaq ikən bildiyim islam nədi? insanlar namaz qılır ya qılmır, oruc tutur ya tutmur, örtüsü var ya yoxdu, donuz əti yemir, dini hökmlərə, görüşlərə dəyər verir məişət yaşamında, uşaqlarını da buna görə böyüdür, arzusu mehdinin gəlməyi, nə bilim məkkəyə getmək, kərbəlaya getmək filandı da, guya sizinki buna bənzər deyil? başqa toplumlarda bundan daha çox fərqlənir. bu cahilliyi gətirir mi? gətirir. sabitliyi gətirir mi? gətirir. qardaş hamı işində gücündədi, başını aşağı salıb ibadətini eliyir. yaxşı bəs, islami terrora gətirib çıxarar mı? çıxarmaz. vallah da çıxarmaz, billah da çıxarmaz. islamı insanların gözündən salmağa çalışanlara uymamaq lazımdı, guya onsuz da bilmirsiniz ki, bütün dünya bir-birinin dəyərlərinə tolerant olmayacaq, bütün dünyada hamı o yüksək mənəvi dəyərlərinə həsəd apardığınız azlıq sayılabiləcək toplumlar kimi olmayacaq? o zaman nəyə lazımdı axı bu nifrət?
mən deistəm. dünyanı dəyişdirməyə çalışmıram. siz çalışırsınızsa, uğurlar.
böyük əmimin də qurbanı olduğu faciədi . qarabağ müharibəsində şəhid olan kiçik əmimdən sonra hər ikisinin anası, nənəm ölənə kimi, 10 il qədər müddətdə danışmadı heç nə. ruh kimi gəzirdi ortada. halbuki, atamın keçmişdə, cavan vaxtı onun necə həyatsevər biri olması ilə bağlı bəhs elədiyi xatirələri var..hətta indi atamın mənə 20 yanvar günü sırf təsadüfdən beyninə tuş gələcək güllənin, qaçaraq həyatını qurtarmağa çalışan adamlardan birini ani bir rastlantı sayəsində şəhid eləməsini danışmağı yadıma düşdü. o qadın, o ana bütün bunlara şahid olaraq yaşamağa davam eliyə bilərdi? və bütün bunları sorğulamağa yetərincə haqqım var. nə uğruna? bütün bu faciələr, bütün bu "rekordlar", bütün bu müharibələr. həyatını insanlar həqiqətən bunun üçünmü fəda eləməlidi? insanlar həyatda qalmaları ilə xoşbəxtmi olmalıdılar? insanlar həyatdan gedən birilərinin hüsranına tab gətirməyən kəslərə təsəlli verərəkmi yaşamalıdılar?
evimizdə hələ də o hadisənin xəbərinin çıxdığı köhnə qəzetlər durur. görürdüm, dərk eliyə bilmirdim. birini xatırlamaq adına, birinin ölümünü xatırlamaq adına bir "heç"dən baş verən kütləvi faciədən bəhs eləmək necə iyrəncdi, deyil?
yadımdadı, nənəmin ölümü. bizimlə qalırdı. çox bağlanmışdım və öyrəşmişdim ona, hər nə qədər heç kimi sevməsə də. necə sevə bilərdi axı. mən balaca idim. ağzından "köpük" gəlişi yadımdadı. təcili yardım çağırmaqları və s. məni qoymurdular görüm. bir divarın küncündən gizlin baxırdım. sevinirdim artıq oğullarını görəcəyinə. ümid eliyirəm xoşbəxtdi indi.
bele biri olmaq herden çox pis hiss eletdirir adama. bilirsiz niye? çünki insanın hem sosioloji, hem de bioloji yönlerini düşüne bilme qabiliyyetine sahibsen.
sen hermafrodit deyilsen. ona göre sevgilin, partnerin, qarşı cinsden özüne uyğun çox yaxın hiss elediyin birine sahib olmalısan. çox qoyur bu mecburiyyet adama. o xronoloji cedveller, geniş açıqlamalar olur e, nece kiçik zerreciyik kainatda, eslinde çox da mühüm olmayan, zamanın axarında dexlisiz bir planetde heyatın davamı üçün sadece bir inqredientsen sen. fikirleşdiyin şey bele qeribe gic utancvericilik verir adama.
teessüf ki, duyğulara ve tekamülün bizi getirdiyi bu nöqtede sosial varlıq olmağa mehkumuq, izolyasiya olmamaq üçün. herden "insan içine çıxmağınız" teleb olunur sizin üzerinde qayğıkeşlik, mesuliyyet veya selahiyyet hiss eden bezi diger önemsiz "yaşayanlar" terefinden. şahidi olunan sehneler adeten alış verişle xoşbext olan insanlar, birilerinin mesajıyla heyecana qapılıb atlanıb düşen civiler, içinde olduğu pox veziyyetin ferqinde olmayan serf elediyi oksigenin haqqını vermeyen mexluqlar, meşğul varlıqlar ve saire. bir de senin kimi insanları görürsen. biraz yaxın hiss eliyirsen onları özüne. ancaq her hansı diskussiyanızın çox menasız olacağının ferqindesen, o da ferqindedi ve uzun müddet baxışmalar, düşünceler sonrasında bele ardına baxmadan yoluna davam elemek hissi bürüyür insanı. en pisi bilirsiz nedi? bu insanları görmemek de incidir adamı, çünki sene en uyğun ele onlardı, görüb öz halına acımaq da incidir.
sevgi qavramına nece yanaşmalı olduğumuzu heyatdan az çox nese öyrenmiş insanlara xitaben demek isteyirem ki, bilirik de, gözel insanlar. psixoanalizden bixeber obsessiyalarına qapılmış cahil ve dünyagörüşünden mehrum insanlar deyilsiniz ki. en böyük paradoks mence burdadır ki, birine sahib olmaq isteyi qarşılıqlı olanda mence hissler zirvede olur ki, bunun adı bele sevgi deyil. meselen o manpasıda var e, qaqaş deyir nenem 20 manat verdi oynadım zad, o qaqaşa sevginin 20 manat olmadığını başa salmağın ne qeder çetin olduğunu ikimiz de bilirik. sevgini yaşamaq üçün müeyyen kriteriyalar var, hansı ki onlardan müasir dünyamızın teleblerine göre başımızı alıb miriş qaçan kimi qaçırıq.
çox düşünüb çox danışmaq olar bu mövzuda, amma xülase keçmek isteyirem bir cümle ile men ve menimle birlikde bu yazıdakı hisslerimi anlayan insanlara. eziz insanlar, bize yazığım gelir, amma eliyecek heç ne yoxdu. sağolun.
təxminən 2 il əvvəl, bir dostumla elmlər akademiyasında görüşəsiyəm. nəsə elə oldu ki, bu biraz gecikəsi oldu. mən də oturub telefonla eşələnirəm. gördüm bir qəzet var yerdə, birisi oturub, təzəcə durub, qəşəng isti yerdi, oturum da dedim. qəşəng ayaqlarımı çarpazlamışdım ki, bir də gördüm bir qaqam mənə yaxınlaşır təsbehini sallayaraq.
-qaqa harda oturduğundan xəbərin var?
+nədi ki?
-dur ayağa.
+niyə?
-dur görəcən, oturduğun qəzetin üstündə nə var.
demə, bu məni izləyirmiş. eskobar demişkən xəbərimiz yoxdu hər 5 adamdan biri ajandı amma bu biraz beyni tərs basanlardanmış. qəzetin üstündə ulu öndərin şəkli var idi. klassik aztv xəbərlərindən biri idi.
illər sonra, bugün türkiyede avtovağzalda bir nəfəri gözləmək üçün yenə telefona əl atmalı oldum. zaryadkası bitirdi kitabıma keçdim. xülasə, 1 saat çəkəcəkdi, dedim oturum buz daşın üstündə. qəzet vardı, üstündə oturmağı xəyal edərkən illər əvvəlki xatirəm canlandı ağlımda. qəzetin üstündə uzunun şəkli vardı. sağıma-soluma baxdım, oturdum. qəşəng vaxt keçirdim 1 saat. heç kim heç nə deməyib hələ ki dosilər.. məndən xəbər çıxmasa bildiz də. -*
o gün sözlükden dostlarımla futbol oynayanda bele cırıq butsi ile getmişdim. veçni qaralmış ağ mayka geyinirem. axırıncı defe mene tumanı sevgilim almışdı. kemeri de. yetim vidinde gezmeyi sevirem. siz de sevin. artıq pullar xerclemeyin cır cındıra. ala o paltarlar bilse ki onlara o qeder pul zad verirsiz cırmaqlayarlar özlerini. cırıq corablar seksidi. xarab zamoklar eylencelidi. dalı cırıq şortikler bombadı. gic gice mağazalarda saatlarca paltar axtaran tipleri döymek lazımdı ümumiyyetle. papağımı da emimoğlundan ekişdirmişem bu arada. açqim ve saatım olmayıb heç vaxt. bir dene bilekliyim olub barcelonanın o da henry olan vaxt isi keçmey olar onu. bir de dua yazılan boyunluğum vardı. itdi batdı. dağestaneç olan qaqaşlara reğbet besleyirem bu mövzuda, en azından onlar da orijinal ve özünemexsusdular. amma ki bizim insanların içinda çöle bayıra çıxanda pis geyinib keçinsen onlar yox a seni seven ezizleyen qayğı gösteren insanlar ki var aa, dalını dağıdarlar senöl. bu ne geyimdi zad. yetim seher axşam kartof yeyir gedir zaradan paltar geyinir. vasmoy bazarı favorimdi. 2ci el dükkanlar xüsusile. ümumiyyetle de ki men ele bir zirveyem, külekler neyleyecek?
oturub bir orqanın mahiyyətini, yerini, variasiyasını, histologiyasını, anatomiyasını, fiziologiyasını, biokimyasını, embriologiyasını, əhəmiyyətini, yararlığını, sistemdə rolunu, damarlanmasını, sinirlərini, limfa axacaqlarını, qonşularını, xəstəliklərini, patologiyasını, necə diaqnoz qoyulacağını, necə başqa xəstəliklərdən ayıracağını, nəyin buna səbəb olduğunu, necə yanaşılacağını, nə ediləcəyini, hansı dərmanların işə yaradığını, hansı vəziyyətlərdə alternativləri yoxlamaq gərəkdiyini, necə müalicə və əməliyyat edilməsi gərəkdiyini və s. min bir əziyyətlə oxuyub, öyrənirsən, sonra bir ağıllı gəlir ki, appendix lazımsız orqandı hə?*
kor bağırsaq
alaaaa?
əslən yaponiyalı olan nəzəriyyəçi-fizik mitio kaku abş-da doğulub. son əsrin ən bilikli fiziklərindən olan kakunun çox sayda kitabı, radio və televiziya proqramları var. elmə töhfələrilə tanınan mitio kaku “qara dəliklər” və kainatın genişlənməsinin sürətlənməsi kimi sahələrdə çoxlu tədqiqatlar aparıb. bundan əlavə, fizikanın əsas modellərindən biri olan “strinq” (sim) nəzəriyyəsinin banilərindəndir.
a9 tv-yə verdiyi müsahibəsində kaku deyir ki, biz cisimlərin bərk olduğunu zənn etməklə yanılırıq:
- əslində, cisimlər boşdur. bəs elə isə biz nə üçün parçalanıb yerə səpələnmirik? nə üçün maddələr bərk halda görünür? çünki elektronlar bir-birlərini itələyirlər. buna görə, biz maddələrin bərk olduğunu zənn edirik. əslində, beyində heç nə yoxdur. bərk maddələr, əslində, bərk deyil. biz onların bərk olduğunu zənn edirik. biz reallığın bərk olduğunu düşünürük. lakin bu, heç də belə deyil.
– elə isə, biz beynimizin içində yaşayırıq?
– bəli, bir növ elədir. güzgüyə baxdıqda, əslində, özünüzə baxmırsınız. güzgüyə baxdıqda siz özünüzün saniyənin milyardda birin qədər əvvəlki halınıza baxırsınız. çünki işığın gözünüzdən güzgüyə getməsi və yenidən gözünüzə qayıtması bu qədər vaxt çəkir. kvant mexanikasına görə, üzünüz, əslində, dalğadır. siz, əslində, titrəyirsiniz. bu, inanılmazdır. ancaq biz bunu laboratoriyada ölçə bilirik. ona görə, güzgüyə baxdıqda, əslində, özünüzə baxmırsınız.
– əgər görmə, toxunma və eşitmə hissləri beynimizə elektrik impulsu kimi çatırsa, elə isə xarici aləmdə maddənin mövcud olduğuna necə əmin ola bilərik?
– beynimiz gördüklərimizdən təqribi görüntü meydana gətirir. siz sualınızda bunu nəzərdə tutursunuz: beynimizi yanılda bilərikmi? cavab: bəli. lakin problem budur: reallıq saxtadırmı? demək istədiyim budur ki, ətrafda gördüyümüz hər şey illüziyadır. bunun reallıq olduğunu zənn edirik, əslində isə belə deyil.
– holoqrafik kainat kimi bir şey ola bilərmi?
– bəlkə də, biz reallıqla qeyri-reallıq arasındakı fərqi bilmirik. biz hazırda süni toxunma hissi əmələ gətirməyə başlayırıq. buna haptik (toxunma hissi ilə əlaqədar) texnologiya deyilir. biz bu texnologiya ilə əslində, heç nə olmamasına baxmayaraq, süni toxunma hissini əmələ gətirə bilirik.
– hazırda yaşadığımız dünyadan danışaq. biz həqiqi, yoxsa xəyal dünyasında yaşadığımızı ayırd edə bilərikmi?
– prinsip olaraq yaşadığımız dünya xəyal dünyası ola bilər. bunun əksini sübut etmək mümkün deyil.
– maddə, atomlar tamamilə qaranlıqdır, 99% boşluqdan ibarətdir. elə isə biz 3 ölçülü bu möhtəşəm dünyanı necə görürük?
– biz illüziyadan ibarət dünyanı görürük. bərk cizm olduğumuzu, əşyalara toxunduğumuzu zənn edirik. məsələn, əslində, mən bu stulda oturmuram. bu stuldan bir anqstrem (santimetrin yüz milyonda biri) qədər havada dururam. çünki elektronlar eyni kvant mövqeyində dayanmağa meyilli deyillər, bir-birlərini itələyirlər. (əllərini bir-birinə vuraraq) bəs əllərim nə üçün bir-birinin içindən keçmir? nə üçün özümü də bərk cism zənn edirəm? ona görə ki, əlimi başıma vurduqda, əslində, əlim başıma dəymir. başıma 1 anqstrem məsafə qaldıqda əlim geri itələnir. buna görə, cisimlərin bərk olduğunu zənn etsək də, əslində, cisimlər bərk deyil.
– dediyiniz kimi, xarici dünyadan gələn elektrik impulslarını qavrayırıq. bəs elektrik impulslarını işıq, rəng, səs, dad və qoxu kimi qavrayan varlıq nədir?
– bunu, həqiqətən də, bilmirik. beynimizin müvafiq bölgələri səs, görüntü, qoxu kimi sizin görüntünüzü əmələ gətirirlər.
– yəni beyin sadəcə elektrik impulslarından ibarətdir?
– bəli.
- sizə yuxularla bağlı bir sual vermək istəyirəm. yuxu aləmi və real dünya. yuxularımızda reallıqda mövcud olmamasına baxmayaraq, maddənin bərkliyini, rənglərini və temperaturunu necə hiss edirik və yuxu ilə real dünya arasındakı fərq nədir?
- beyin müayinələrindən istifadə edərək insanların yuxuda olarkən nələr etdiklərini görə bilirik. oyaq olarkən ənsə payı (görmə mərkəzi) gözdən gələn vizual impulslara cavab verir. yuxu zamanı da beyinin eyni bölgəsi aktivləşir. deməli, beyin arxada- ənsə payında xəyali görüntülər əmələ gətirir.
– beynimizdən kənarda maddənin mövcud olduğuna əmin ola bilərikmi? məsələn, mən bu mikrofona toxunuram, beynimdən kənarda bu mikrofonun mövcud olduğuna necə əmin ola bilərəm? çünki ona toxunuram, onu görürəm. hər şeyi eşidirəm, ancaq sadəcə beynimin içindəki elektrik impulsu kimi.
- solipsizm adlanan bir fəlsəfə var. bu fəlsəfənin əsas sualı belədir: meşədə qırılan bir ağac, əgər orada heç kim yoxdursa, həqiqətən, qırılırmı? bir solipsist dünyanın xəyal olduğunu, bizim bu xəyalın bir hissəsi olduğumuzu deyir. əslində, ağacların qırılıb-qırılmadığını bilə bilmərik.
artıq kvant nəzəriyyəsi də var ki, solipsizmdən də qəribədir. kvant nəzəriyyəsinə əsasən, siz ağaca baxmazdan əvvəl ağac dik vəziyyətdə, qırılmış, diş çöpü formasında, yanmış halda, ev şəklində və ya nə istəyirsinizsə, ola bilər. ancaq baxdıqda ağaca çevrilir. kvant nəzəriyyəsinin bor şərhinə əsasən, bir şeyin müşahidə müddəti onun varlığını müəyyən edir ki, bu, solipsizmdən də “pis”dir.
əgər məsələ şrödingerin pişiyidirsə, şrödingerin pişiyi elmlərdəki bütün paradoksların ən dərinidir. bir pişiyi qutuya qoysam (və qutuda pişiyi zəhərləmə ehtimalı 50% olan bir zəhər olarsa), bu pişik canlıdır, yoxsa canlı deyil? kvant mexanikasında pişiyinin cansız halının dalğa funksiyasını alırıq, canlı halının dalğa funksiyasına əlavə edirik. problem bundadır ki, pişik nə canlı, nə də cansızdır, ikisinin arasındadır. pişiyin canlı və ya cansız olduğunu necə anlaya bilərsiniz? qutunu açıb baxarsınız. ancaq bu, müşahidə tələb edir. müşahidə ilə bərabər şüur da gəlir. şüur da bir növ varlıq deməkdir.
– “matrix” filminə baxmısınızmı?
- bəli.
– bu filmin fəlsəfəsi haqqında nə düşünürsünüz?
- məncə fəlsəfi və elmi cəhətdən demək olar ki, “matrix” kimi bir dünya əmələ gətirə bilərik. bu gün ətrafımızdakı cisimləri birbaşa idarə edəcək şəkildə beyindən istifadə edə bilirik. ancaq beynimizin içinə xatirələri qoya bilmərik. bunu hələ edə bilmirik.
– həmin filmdə bir sual var idi. filmdəki bir obraz: “əgər yuxu görürüksə və əgər oyana bilmiriksə, o anda yuxu görüb-görmədiyimizə necə əmin ola bilərik?” – deyə sual vermişdi.
- əmin ola bilməzsiniz.
– siz beyinin bir kompüter, əla bir kompyuter kimi olduğunu deyirsiniz, ancaq beyin canlı toxumadan, ətdən ibarətdir. canlı toxumadan, yəni ətdən olan maddə necə kompüter ola bilər?
- hard disk deyil, canlı, nəm cisim.
– bəs canlı bir toxumadan, yəni ətdən olan bir maddə kompüter kimi ola bilərmi?
- əgər neyronların bir-birinə birləşdiyi kimi, tranzistorları bir-birinə birləşdirib beyin modelini çıxarsaq, beynin nə boyda kompüter olacağını müəyyən edə bilərik. bu kompyuter minlərlə meqavatlıq enerji sərf edərdi. bu enerjinin əldə edilməsi üçün nüvə elektrik stansiyası lazım olardı. eyni zamanda, çox isti olardı, çünki elektrik hasil edir. bu kompüteri soyutmaq üçün bir çaya ehtiyacımız olardı. əgər kiçik şəhər böyüklüyündə kompüterim olsaydı, çaydan gələn su və bu nəhəng kompüterə enerji hasil edən nüvə elektrik stansiyası… bunların hamısı birlikdə bir beyin olardı.
ancaq beynimiz minlərlə meqavatt enerji sərf etmir. sadəcə 20 vatlıq enerji sərf edir. bir şəhər böyüklüyündə də deyil, sadəcə (əli ilə beyinin ölçüsünü göstərir) bu böyüklükdədir. bu, necə mümkün olur? əvvəla, beyin kompüter deyil. əvvəllər beyni kompüter kimi təsəvvür edirdik, ancaq artıq belə düşünmürük. beyində nə pəncərələr (windows), nə pentium çiplər, nə proqramlaşdırma, nə də alt proqramlar var. bəs elə isə beyin necə işləyir?
beyin öyrənmə cihazıdır. beyin öyrəndiyi hər mövzudan sonra özünü tənzimləyir. rəqəmsal kompüterlərin belə, edə bilmədiyini beyin bacarır. bu gün noutbuklarınız dünən olduğu kimi yenə ağılsızdır, hətta bir gün əvvəlki kimi ağılsızdır. noutbuklarınız əsla daha da zəkalı ola bilməz. lakin beyniniz bunun hamısını edir və daim yeni şeylər öyrənir. bu cəhətdən beyin tam mənada kompüter deyil. beyinin sistemi tamamilə fərqlidir. ona görə, kompüter beyin kimi olmaq üçün ancaq bir şəhər böyüklüyündə olmalıdır.
*
sidik davası olacaq, amma
bütün kainatı qucaqlayan, heç bir mövzuda qəti mövqe qoymağa çalışmayan, xəyalpərəst mükəmməl insanlardır. heç bir ideologiya, inanc və quruluşa nə nifrət etmir, nə də sevmir, hər şeyi bir miqdar qəbul edir, onu qəbul etməyənləri qəbul etmir və kainatı bağrına basıb dərindən oh çəkərək gülərüz, həyat mübarizəsindən uzaq utopiyasında nirvanada əbədi xoşbəxtdir.
qədim zamanlardan qalma, milli adət-ənənələrə görə, ağıllı kimi görünən birinə, özünü sübut etməsi üçün və ya onu sındırmaq istəmək məqsədilə iki eşşəyin arpası sualından daha əvvəl, daha aşağı levellərdə verilən bir sualdır.
illər əvvəl, sıradan bir gün, oturmuşam evdə, gömülmüşəm kitaba. əmim gəlir, deyir sənə bir sual verəcəm. dedim ver əmicanı qəti qorxusu yoxdu. durdu durdu birdən tez-tez bunu dedi. "beş beş beş on beş üç on səkkiz iki yirmi." neçə eliyir? ala məndə belə qalmışam, deyirəm budu sual? deyir hə. dedim bir də de, demədi ki, başa düşərəm birdən. bir neçə saniyə sonra tutdum söhbəti cavabladım. sınaq uğurlu keçmişdi, alnıaçıq üzüağ idim.
həm də axıcıdı, qafiyəsi tuturasdf. əgər qabağınıza çıxsa sizin də, 5+5+5=15+3=18+2=20ni demək istəyir bu mürəkkəb riyazi əməldə, cənablar və xanımlar. cavab 20dir yəni ki.
burda çörək sadəcə nümunədir. yerinə hər hansı, həzm yollarınızdan keçəcək qida maddəsi ola bilər, olmaya da bilər. söhbətin məğzi budur: niyə yemirik?
iyrənən insanların psixoloji problemləri olması onları onsuz da azlıq kateqoriyasına daxil etdiyi üçün, bir kənara qoyuram onları və kiçik bir mülahizə yürütmək istəyirəm.
siz ki, yerə düşən çörəyi öpüb göz üstə qoymaqla ad çıxardan nəsilsiz, niyə belə edirsiz axı. bir düşünün, hər gün təmizlənən evdə, yerdə, ən pis halda ayaq altda qalmış, mikroblarla dolu olan yolda ya da ictimai hər hansı bir ərazidə, əlinizdəki peçenye düşdü yerə. və israf müzakirəsi etməyəcək qədər yüksək zəka sahibi kəslər olduğunuzu ələ alaraq, sual verirəm:
əgər həmin peçenyeni yerdən 1 saniyə ərzində götürürsünüzsə, dəqiqələr, saatlar və ya daha uzun müddət ərzində o yerdə/kirli olduğunu iddia elədiyiniz ərazidə qalmırsa, o ağzınıza alacağınız obyektin sizi xəstələndirə biləcək qədər yüksək virulansı ola biləcək mikrobların vücudunuzda patolojik prosesləri başlada bilmək üçün qədər çox kəmiyyət və keyfiyyət çoxluğu yaratmaq ehtimalı nə qədərdi? o qədər cüzi bir miqdardı ki, düşünəndə.
əgər kiminsə sizinlə qəsd-qərəzi yoxdursa, maşallah, hamınız da peyvəndli gümrah sapsağlam uşaqlarsız *
böyüklərsiz
, o peçenyenin dadını almaqdan özünüzü məhrum etməyin.
bir dəfə bir dermatoloqun yanında xəstələrlə davranışını izləyəndə yetəri qədər gigiyena qaydalarına əməl etmədiyini görüb soruşdum ki, bəs niyə diqqətli olmursuz filan. dedi ki, a kişi, bir özünə bax, ala sən bilirsən necə ali varlıqsan? *
bioloji cəhətdən
*
dini söhbətlərə girməyək pls
immun sistemim hara baxır bəs? ömrünü gününü immunologiyaya həsr edən adamlara yazıqdı, əziyyətlərini yerə vurma, immunitetinin gücünü hiss et zad.
indi deyəcəyim odur ki, hər nə qədər osturaqçı və çürükçü söhbət eləsəm də, o yerə düşən yeməyi yeməkdən çəkinməyin. afrikadasdfgh.
azərbaycanda, bakıda yeni açılan, yəqin ki ölkədəki ən yaxşı kitabxanadır. hər cür şəraiti var. bakıda yaşayıb oxuma yeri axtaranlar üçün ideal yerdi.
axundovdan üstünlüyü yeməklərin olmağı *
ucuz qiymətə
, tualetinin, oxuma salonlarının şəraiti, işçilərin davranışı və sairə çox saymaq olar. imkanınız olanda bir baş çəkin.
)
deyilsinizse, o zaman lorenzonun valideynleri olursunuz. sevin, sevilin, bir-birinizin qedrini bilin.