başa düşəcəksən ki, hər şeyi bildiyini sandığın insanlar, əslində o qədər də şey bilmirlər. işini mükəmməl şəkildə yerinə yetirən həkimlər, mühəndislər olacaq ətrafında amma məsələ həyatın anlamı, necə yaşamalı olduğumuz mövzularına gələndə hər kəsin bir uşaq, heç bir şey bilməyən biri olduğunu görəcəksən. və bu səni cəsarətləndirəcək.
uşaqkən yaşına hörmət etdiyin insanların bir çoxunun əslində o qədər də hörmətəlayiq olmadıqlarını, keçirilən zamanın ancaq gözəl insanlar, kitablar, filmlər ilə dolduğu zaman anlamlı və dəyərli olacağını, əks təqdirdə 80 yaşında belə bomboş olan insanların ola biləcəyini başa düşəcəksən. onlardan biri olmamaq üçün çalışacaqsan.
böyüyəndə başa düşəcəksən ki, bildiyin şeylər nə qədər də azdır. ona görə də başa düşmək, anlamaq üçün əlindən gələn hər şeyi edəcəksən. kitablar, jurnallar, filmlər, insanlar; hamısına doğru dəli kimi qaçacaqsan. elm, fəlsəfə, tarix, din. bütün bunlar necə baş verir? hər şey necə başladı? - deyəcəksən. zamanla böyük məsafə qət edəcəksən. başa düşmək çox gözəl bir hiss verəcək sənə.
böyüyəndə içində şübhələr yaranacaq bəzən, “bilmə, başa düşmə istəyim, sadəcə və sadəcə meymun atalarımın daha çox həyatda qalmaq üçün ətraflarını bilmə istəyinin bir yan məhsulu ola bilərmi? və bu, o qədər də üstün bir şey deyilmi görəsən?” - deyəcək, amma davam edəcəksən.
böyüyəndə bəzən çox tutucu olacaqsan. bəzi fikirlər tapacaq və o fikirlərlə bütün hər şeyi açıqlamaq istəyəcəksən. din və ya təkamül və ya spiritualizm və sairə və ilaxır. tapdığın bu fikrin tək doğru olduğunu və hər şeyi açıqlama qabiliyyətinə sahib olduğunu sanacaqsan və əlbəttə ki yanılacaqsan.
böyüyəndə anlayacaqsan ki, səni buralara gətirən bütün yazarları, filosofları, şairləri, guruları tərk etməli və özünü yenidən inşa etməlisən və bunu bir neçə ildə bir təkrar-təkrar etməli olduğunu anlayacaqsan. həyatına bu məna qatacaq. köhnəni dağıtmaq və yenisini inşa etmək. təkrar və təkrar.
böyüyərkən aristotel-in “All men by nature desire to know.”(bütün insanlar bilmək istəyərlər) sözü ağlına gələcək amma ətrafına baxdıqca bu ifadənin yanlış olduğunu və bilmə ilə heç bir problem yaşamayan insanların olduğunu görəcəksən. başa düşməyə, inkişafa arzu duymayan insanlar. öncə nifrət edəcək sonra onlarla yaşamağı öyrənəcəksən.
böyüyəndə başa düşəcəksən ki, ətrafında dolanan fikirlərin bir çoxunun içi boşmuş. əsasən də özünü bil, özünü tanı kimi ifadələr. çünki içinə baxdıqca orda 1 yox, onlarla mən-in, onlarla öz-ün olduğunu görəcəksən. “əlimdə olsa yunus emre-nin bir ben vardır benden içeri-sini, milyonlar vardır məndən içəri kimi dəyişərdim” - deyəcəksən. bu səfər də içindəkiləri anlamaq, başa düşmək istəyəcəksən.
böyüyəndə başa düşəcəksən ki, başa düşmək əslində hər şeyin çox kiçik bir parçasıdır. hər şeyi anlamaq məcburiyyətində olmadığını anlayacaqsan bu səfər. rahatlayacaqsan
(youtube: )
böyüyərkən “başa düşmək” qavramının ətrafında dolanacaqsan. bu gün başa düşdüyün, qəbul etdiyin şeyləri sabah inkar etdiyini, başa düşdüyün şeylərin özlərinin belə dəyişdiyini görəcəksən və dəyişimin kainatdakı ən təməl şey olduğunu söyləyən, min illər öncə yaşamış o müdrik adama haqq verəcəksən.
hər şeyi başa düşməyin mümkün olmayacağını və kitabların silə bilməyəcəyi cahilliklərin olduğunu başa düşəcəksən böyüdükcə. illər öncə izlədiyin filmin bir hissəsini xatırlayacaqsan:
nə qədər kitab oxuduğundan asılı olmayaraq, bu dünyada heç vaxt anlamayacağın şeylər olacaq. (naked, 1993)
və artıq başa düşmək, anlamaq kimi qavramlar o qədər də maraq doğurmayacaq səndə “hah. başa düşmək nədir ki? olsa-olsa zehin adlı alətin ətrafdakı şeyləri etiketləyib, onları səliqəli bir şəkildə düzməsi. hər şey bundan ibarətdirmi?” - deyəcəksən. artıq, anlamayacağın şeylərin də keyifli, gözəl ola biləcəkləri, heç olmasa sadəcə ola biləcəkləri ehtimalını bir kənarda tutacaqsan həmişə. sadəcə bilməkdən, başa düşməkdən ibarət olmayan, bunlardan böyük ölçüdə arınmış bir həyat.
və sonda.. sonda son bir dəfə bütün anladıqlarını, bildiklərini geri çağıracaqsan. beynin avtomatik olaraq min illər boyu etdiyi şablonu təkrarlayacaq və 60-70 illik bir təcrübəni 10 saniyədə gətirəcək gözlərinin önünə. 7-ci doğum günündə tortun üzərindəki şamlara üfürməyin, universitetə qəbul olduğunu ailənə böyük həyəcanla açıqladığın an, ilk sevgi, ilk öpüş, çox sevdiyin birinin vəfat etdiyi gün, ilk kitabının yayımlandığı gün - hamısı bir neçə saniyədə olub bitəcək.
“bütün insanlar bilmək istəyərlər” - sözü yadına düşəcək yenə. illər öncə yanlış olduğunu sandığın bu ifadənin nə qədər də doğru olduğunu fikirləşəcəksən, çünki ən az bir dəfə də olsa, son anda belə olsa hər kəsin bilmək istəyəcəyini anlayacaqsan. hər şey niyə var? bütün bunların anlamı nədir? - deyəcək hər kəs. aristo-ya haqq verəcək və yenə bilmək istəyəcəksən, son bir dəfə.
və artıq bitəcək. artıq böyüyəndə başa düşməyəcəksən. artıq böyüməyəcək və başa düşməyəcəksən. amma əmin ol edəcəyin səyahət olduqca gözəl və getdiyin yer böyüməyə və anlamağa ehtiyacın olmayacağı bir yer olacaq.
entry-də təxminən 50-yə yaxın mənbədən bəhs edəcəm. əsas başlıqlar sıra ilə : vebsaytlar, youtube kanalları, mobile app-lər, öyrəndiklərinizi tətbiq etmək üçün platformalar, uşaqlar üçün şəklində olacaq.
vebsaytlar:
1. codecademy - platforma üzərindən html, css, python, c++, ruby kimi dilləri öyrənə bilərsiz. bunlardan əlavə platforma içərisində machine learning, vr programming və daha yüzlərcə kurs var. heç bir ödəniş etmədən limitli versiyanı istifadə edə bilər, aylıq 16-20 dollarlıq ödəniş edərək isə bütün dərsləri əldə edə bilərsiniz.
2. teamtreehouse - buradan da ui/ux design, data analysis, javascript və s. öyrənə bilərsiniz. platformada daxilindəki dərslər video halındadır və müəllimlər çox üst səviyyəlidirlər. 7 gün pulsuz yoxlama sonra aylıq 25 dollar.
3. w3schools - saytlarında yazıldığı kimi THE WORLD'S LARGEST WEB DEVELOPER SITE. web proqramlaşdırmaya dair hər şeyi öyrənə biləcəyiniz bir platformadır. tamamilə pulsuz.
4. the odin project - javascript, ruby on rails öyrənə biləcəyiniz platforma. orijinal dərslərə sahib deyil, internet üzərindəki digər dərslərə referans verir.
5. scrimba - son zamanların ən diqqət çəkən platformalarından biri. 75 saatlıq front-end development kursu başda olmaqla olduqca keyfiyyətli dərslər var. qiymət aylıq 6-7 dollar.
6. freecodecamp - bəlkə də adını çəkdiklərimin arasında ən keyfiyyətli platforma. tamamilə pulsuz olmasından əlavə çox keyfiyyətli python, machine learning, javascript dərsləri, sual və problemlərinizə anında cavab verən twitter hesabları, online topluluqları var. dərsləri tamamladığınızda sertifikat da əldə edə bilərsiz.
7. khan academy - yeni başlayır və çox şey bilmirsinizsə khan academy başlanğıc üçün ən yaxşı platformadı. tamamilə pulsuz.
8. general assembly dash - çox məşhur olmasa da html, css, javascript öyrənmək üçün çox sadə və pulsuz platforma.
9. codeavengers
10. codeasy.net - pulsuz bir şəkildə c# dilini öyrənmək üçün istifadə edə biləcəyiniz platforma.
youtube kanalları:
1. clever programmer - proqramlaşdırma ilə bağlı bilgiləndirici videolar + python dərsləri
2. traversy media - sadəcə bir neçə texnologiya ilə limitli qalmayan və yüzlərlə fərqli mövzuda videolar paylaşan kanal.
3. academind - bu kanalda da dərslərdən əlavə, a texnologiyası vs b tərzində videolar var.
4. learncode.academy - web development dərsləri
5. bilgisayar kavramları - son zamanlarda aktiv olmasa da kanalda proqramlaşdırma ilə əlaqəli olduqca bilgiləndirici videolar və dərslər var
6. yazılım bilimi - web proqramlaşdırma dərsləri.
7. murat yücedağ - alqoritm qurma, sql, c# dərsləri
8. engin demiroğ - türkcə videolar hazırlayan kanallar arasında ən keyfiyyətlilərdən biri. python, c#, angular dərsləri var kanalda.
9. codewithchris - ios üçün app-lər hazırlamaq istəyirsinizsə mütləq izləməli olduğunuz kanal.
10. programming with mosh
11. derek banas - 1 saatda java, bir videoda html tərzində videolar hazırlayır.
12. thenewboston - kanalda linux, python, kotlin, react və s. videoları var.
mobile app-lər:
1. encode - başlanğıc üçün istifadə edə bilərsiniz. içərisindəki dərslər python, javascript, web development. sadəcə play storedan yükləmək mümkündür
2. codemurai - HTML, CSS, JavaScript, TypeScript, Angular 2, ES6, MongoDB, Node, React, Java, Swift öyrənə bilərsiz. platforma: play store&app store
3. mimo - məncə proqramlaşdırmaya başlamaq üçün ən yaxşı app. sadəcə dərs keçməklə qalmır, üzərində işləyə biləcəyiniz proyektlər verərək biliklərinizi gücləndirməyinizə kömək edir. platforma: app&play store
4. grasshoper - çox məşhur olmasına baxmayaraq sevə bilmədim bu app-i. amma yenə də faydası toxuna bilər. app&play store
5. programming hero - bir oyun proqramlayaraq, olduqca interaktiv bir şəkildə proqramlaşdırma öyrənə biləcəyiniz app. platforma: app&play store
6. enki - ən çox dərsə sahib olan app-lərdən biri. python, react, typescript, docker, golang. platforma: app&play store
7. programming hub - C#, Swift, Python, R Programming, Java, Artificial Intelligence, CSS. dərslər çox sadə və rahatca anlaya biləcəyiniz bir formada keçirilir. həm app həm də play store-da mövcuddur.
8. easy coder - java dərsləri. app&play store
dilimizə beş əsas xüsusiyyət (bəx) olaraq tərcümə edə biləcəyimiz, modern psixologiyada insanın xarakterini dəyərləndirmək, analiz etmək üçün ortaya atılmış və olduqca böyük maraq görmüş nəzəriyyə. bu nəzəriyyəyə görə insanlarda 5 əsas xüsusiyyət vardır və bu xüsusiyyətlərə nə dərəcədə sahib olub olmamalarına görə onları kateqoriyalandırmaq mümkündür. xüsusiyyətlər bunlardır:
1. yeniliklərə açıq olmaq (openness) - bu xüsusiyyətə (digər insanlara nisbətən) daha çox sahib olan insanlar, yeni şeylər öyrənməyə və etməyə meyilli olur, çox geniş bir maraq dairəsinə sahib olurlar və yaradıcılıq bacarıqları çox üst səviyyədə olur. əks halda insanlar, yeni fikirləri heç bir halda qəbul etməyən, dəyişikliyə dayana bilməyən xarakterdə olurlar.
2. məsuliyyət sahibi olmaq (Conscientiousness) - bu xüsusiyyətə sahib insanlar yüksək düşüncə sahibi olur, özlərinə və ətraflarına qarşı olduqca diqqətcil olurlar. yeni hədəflər qoyub bunları yerinə yetirir, planlı hərəkət edirlər. əks halda isə plan qurmağı bacarmayan, başladıqları işi bitirə bilməyən, məsuliyyətsiz insanlar olurlar.
3. Ekstravertlik (extraversion) - bu xüsusiyyət daha dışa dönük olmaqla əlaqəlidir. xüsusiyyətə sahib insanlar daha söhbətcil, insanlarla rahat bir şəkildə əlaqə qurmağı bacaran olurlar. amma əgər ekstravert yox introvertdirlərsə daha içinə qapanıq, sosyal əlaqələri güclü olmayan və daha çox özləri ilə zaman keçirən insanlar olurlar.
4. uyğunluq, razılıq göstərmək (Agreeableness) - buna sahib olan insanlar digərləri ilə daha uyumlu, onları düşünən, empatiya qura bilən insanlar ikən, digərləri bunu edə bilməyən, başqaları ilə heç maraqlanmayan və yeri gələndə öz mənfəətləri üçün insanlardan istifadə edən xarakterdə insanlar olurlar.
5. emosional tarazsızlıq (Neuroticism) - neuroticismə sahibsinizsə çox stres keçirir, hər şey üçün narahat olur, ruh halında ani dəyişikliklər yaşayırsınız lakin sahib deyilsinizsə nadirən stresli olur, çox da narahatlıq yaşamır və depresiyadan uzaq olursunuz.
qeyd 1. ocean qısaltması ilə xüsusiyyətləri rahatca yadda saxlaya bilərsiniz. OCEAN (openness, conscientiousness, extraversion, agreeableness, neuroticism)
qeyd 2. psixolojik terminlərin azərbaycancalarına rast gələ bilmədiyim üçün bunları özüm tərcümə etməli oldum. əgər psixologiya oxuyur və terminlərin tərcümələrinə aşınasınızsa xəbərdarlıq edib dəyişdirməyimə kömək etsəniz sevinərəm -*
hər cümləsi böyük bir diqqətlə yazılmış və oxuyarkən fəlsəfəyə, psixologiyaya və dinlə bağlı mətnlərə doyduğumuz, yazılmış ən önəmli elmi fantastika nümunələrindən biri. Yazar frank herbert-in sahib olduğu maraq dairəsinin mənimkinə çox yaxın olması və onun bu maraq dairəsi sayəsində belə bir əsər ortaya çıxarmış olması əsəri oxuyarkən həyəcanımı qat-qat artırır.
Keçən səfər isə zehnimdən çıxara bilmədiyim, məni çox düşündürən belə bir hissə oxudum:
"Yücelik geçici bir deneyimdir. Asla kalıcı değildir. Kısmen insanoğlunun efsane yaratmaya meyilli hayal gücüne dayanır. Yüceliği deneyimleyen kişi, nasıl bir efsanenin içinde olduğunu anlamalıdır. Kendisine hangi imajın verildiğini düşünmelidir. Alay etmesini de bilmelidir. Böylece rolünü inanmadan oynar. Alaycılık, kendini rolüne fazla kaptırmasını önler. Bu nitelik olmazsa, yücelik insanı yok eder."
türkçəyə mutlu beyin adı ilə tərcümə edilən kitab və həmçinin uzun müddət sonra oxuduğum ilk “şəxsi inkişaf” kitabı. yazar loretta graziano breuning, insan beyni üçün böyük əhəmiyyət daşıyan xoşbəxtliklə əlaqəli 4 hormonu; serotonin, oksitosin, endorfin və dopamini analiz edir və bunların bizim davranışlarımızda, istəklərimizdə necə bir rol oynadığından bəhs edir. kitabın ilk bölümlərində bu hormonların davranışlarımıza olan təsiri gerçək həyatdan örnəklərlə açıqlanır, sonraki hissələrdə isə yazar, bu hormonları necə idarə edib daha xoşbəxt beyinlər əldə edə biləcəyimizə dair öz fikirlərini iləri sürür. kitabda xoşbəxtliklə əlaqəli 4 hormondan əlavə stres hormonu olaraq da bilinən kortizoldan da bəhs edilir.
kitabın əsasən son hissələri, klassik şəxsi inkişaf kitablarının dadını versə də ilk hissələrdəki elmi araşdırmalarla dəstəklənən fikirlər diqqətçəkici idi. və bu araşdırmalardan belə görünür ki, beyin ən az xarici dünyaya baxanda aldığı cavabların sayı qədər, özü-özünü müşahidə etdiyi zaman da cavablar alacaqdır. və bu cavablar, sadəcə günlük yaşamda nə yemək istədiyimiz və ya mənim bu entryni nə üçün yazdığım kimi kiçik problemlərlə əlaqəli olmayıb həmçinin bizi yüzillərdir narahat edən xoşbəxtlik, anlam arayışı, tanrı ehtiyacı və daha yüzlərcə mövzu ilə əlaqəli olacaqdır. bir çox problemin həlli çox uzağa gedmədən, təxminən 1.3-1.5 kq ağırlığındakı bu orqanı tədqiq etməklə tapılacaqdır.
carl gustav jung yazdığı bir məktubunda spiritual bir oyanmadan bəhs edərək “Who looks outside dreams; who looks inside awakes.”(xarici dünyaya baxan xəyal görərkən, öz içinə baxan oyanar.) yazıb. halbuki yuxarıdaki ifadəni spiritual bir oyanmadan yox, beyinlə bağlı bir “içə” baxma və saf materialist bir oyanmadan/anlamadan bəhs edərkən də istifadə etmək mümkün ola bilər.
istifadə etdiklərim:
1. habits of a happy brain, Loretta Graziano Breuning
2. c.g jung letters | volume 1, 1906-1950
içərisində böyük fəlsəfi sualların önəmli bir yer tutduğu əsərlərə verilən addır. Yazar, bu hekayələrə obrazlar və onların ətrafla olan əlaqələri vasitəsilə həyatın anlamı, insan yaşamının dəyəri, pisin/yaxşının nə olduğu və bənzəri mövzuları daxil edir və çox maraqlı işlər çıxır ortaya.
lizard brain, bir digər adı ilə reptilian brain; təkamülün və beynin çalışma mexanizmi ilə bağlı əldə edilən yeni bilgilər nəticəsində bir müddət öncə ciddiyyətini itirmiş “triune brain” nəzəriyyəsi içərisində dəyərləndirilən beyin hissəsi.
beyni kəskin bir şəkildə hissələrə bölmək hər zaman faydalı nəticələr verməsə də, bunu edən triune brain modeli, beyin araştırmaları sırasında zamanında böyük bir rəğbət görüb. paul maclean tərəfindən ortaya atılan bu nəzəriyyədə beyin 3 hissəyə ayrılır:
1. reptilian brain/ lizard brain/ primal brain - heyvanlarla ortaq beyin hissəmiz. həyatda qalma ilə əlaqəli olan və bununla yanaşı beynimizin ən qədim hissəsi. bədən temperaturunu nizamlama, ürək döyüntüsü, nəfəs alma, aclığın hiss edilməsi, hormonların salgılanması və avtomatik olarak gerçəkləşdiyini sandığımız daha bir çox durumla əlaqəli olan beyin hissəsidir.
2. limbic sistem - beynin emosional hissəsi. sevginin, qorxunun hiss edilməsi, öyrənmə, duyğular, sosyal əlaqələr, cinsəl arzu, stress, uzun müddətli yaddaş və s. ilə əlaqəli hissə. sistem, beynin amigdala, talamus, hipotalamus və hipocampus kimi hissələrindən ibarətdir.
3. neo frontal cortex/neocortex - uzunmüddətli planlar qurmaq, qərar vermək, diqqət, bir şeylər üzərinə detallıca düşünmək, dilin çalışması və bənzər high-level proseslərlə əlaqəli hissə. "insanı insan edən hissə."
canımız, gözümüz, hər şeyimiz robert sapolsky bu hissələrin bir-birləri ilə necə əlaqədə olduğunu açıqlayır:
qeyd: nəzəriyyə, beynin çalışmasını tam olaraq açıqladığı üçün yox, beyindən bəhs etmənin çox asan bir yolu olduğu üçün hələ də populyarlığını qoruyur. qısaca, doğru olduğu üçün yox, faydalı olduğu üçün bizimlədir və ehtiyyatla yanaşılmalı olan bir yerdə durur.
philosophical zombie, fəlsəfədə zehin, şüur problemi ilə əlaqəli olan bir düşüncə eksperimentidir. əsasən filosof david chalmers vasitəsi ilə məşhurlaşan fikir qısaca belədir :
məsələn indi mənim yazdığım bu yazını oxuyursunuz və mənim də sizin kimi bir insan, özünün fərqində olan biri olduğumu qəbul edirsiniz, lakin bu düşüncəyə görə bunu bilməyiniz mümkün deyil, çünkü sizin kimi davransam, danışsam, yazsam da əslində öz fərqindəliyi olmayan və sadəcə elə imiş kimi davranan və ya davranmağa proqramlanan bir robot, bir zombi ola bilərəm.
philosophical zombie, hər şeyi ilə insan kimi görünən lakin şüura sahib olmayan xəyali bir varlıqdır. məsələn bir philosophical zombiyə atəş açsanız bunu daxili olaraq hiss etməyəcək lakin normal bir insanın verə biləcəyi bütün reaksiyaları verəcək və normal bir şəkildə öləcək (heç bir daxili hiss yaşamadan!). yəni ki ətrafınızdakı insanların, ən yaxın dostunuzun bir zombi olması mümkündür və onun zehninin içərisindəki prosesləri müşahidə edə bilmədiyiniz üçün bunu tamamilə inkar etməyiniz mümkün deyil.
qısacası, uşaqkən düşündüyümüz “bəlkə hər şey mənim üçün yaradılmış bir oyundu və məndən başqa hər kəs robotdu” fikri, fəlsəfə dünyasında mübahisə doğuran və üzərinə ciddi məqalələr yazılan bir mövzudur -*
carol dweck-in uşaqlar üzərində keçirdiyi təcrübələrdə müşahidə etdiyi zehniyyət, düşünmə şəkilləri.
dweck uşaqlara getdikcə çətinləşən suallar, puzzlelar təqdim edir və nəticə olaraq əslində iki tip uşağın olduğunun fərqinə varır. 1-ci qrupdakı uşaqlar suallar çətinləşdikcə “yox, bunu həll edə bilmərəm”, “mən belə şeyləri bacarmaram”, “yaddaşım onsuz da zəifdi” kimi reaksiyalar verir, çətinliklərdən qaçırlar. hətta bu qrupdakı uşaqların bəziləri suallar çətinləşdikcə onları həll etməyə çalışmayıb başqa şeylərlə maraqlanırlar. dweck bu zehniyyəti fixed mindset adlandırır.
ikinci qrup uşaqlar isə growth mindset-ə sahib olan, bacarıqlarının inkişaf etdirilə biləcəyini düşünən uşaqlar idilər. suallar çətinləşdikcə bu uşaqlar özlərinə “belə çətin oyunları çox sevirəm”, “indi cavabı bilmirəm amma fikirləşsəm tapa bilərəm”, “bir dəfə bildim yenə bilərəm” tərzində şeylər deyir və sualların üzərində düşünürlər. uşaqlardan biri həll edilməsi imkansız olan bir sualla qarşılaşanda belə “ümid edirəm ki, nəsə öyrənə bilərəm” deyir və hətta təcrübə zamanı bu qrupdakı uşaqlardan biri sualları evə aparıb üzərində düşünmək üçün icazə istəyir.
carol dweck bu iki düşüncə şəklinin(mindset) bütün insanlar üçün tətbiq oluna biləcəyini və insanları bu şəkildə iki yer ayıra biləcəyimizi iddia edir: fixed mindset-ə sahib olanlar bacarıqlarının sabit, inkişaf etdirilə bilməyən olduğunu düşünən və yeni şeylər etməyə, öyrənməyə can atmayan insanlar olurlar. çətinliklə qarşılaşanda ondan qaçan, yeni problemlərlə üzləşmək istəməyən insanlardır bunlar. "heç vaxt rəsm çəkə bilmərəm, mənlik deyil", "mənim belə şeylərə bacarığım yoxdur."
growth mindset-ə sahib insanlar isə bacarıqların çalışaraq əldə edilməsinin və ya inkişaf etdirilməsinin mümkün olduğunu düşünən insanlar olur. “yazı yazmağı bacarmıram. olsun, çalışıb öyrənərəm”, “uşaqlıqdan riyaziyyatda zəif olmuşam. eybi yoxdur uzun müddətli oxumalar edib zamanla daha yaxşı hala gələ bilərəm.”
2 aprel, 1878. Bir ailənin fonoqraf vasitəsilə səsli kitab dinlədiyi təsvir edilib:
səsli kitablarla bağlı danışdığım bir video hazırladım. video uzunluğu - 8dq. altbaşlıqlar - səsli kitabların keçmişi, səsli kitablar və yazı, kitab dinləmə vs. oxuma. səsli kitablar və yazı:
"ateist 10 dakikada şehadet getirdi!!!" ya da “kanıtladık! tanrı yok!” şəklində yox, amma fəlsəfi təməllərlə ələ alındığında çox maraqlı hala gələ biləcək bir mövzudur tanrı mövzusu. anlaya bildiyim bəzi yönlərinə dair fikirlərimi paylaşdım. tanrılar və dinlər:
(youtube: )
altbaşlıqlar:
tanrı lehinə arqumentlər və məntiq
tanrının icadı
tanrı bilgisi problemi
2015-də youtube-da hekayələr danışmağa başlayanda insanlar “türkiyənin vsauce-u” deyərək həyəcanlanmışdılar. həqiqətən də o zamanlarda enes baturlar, orkun ışıtmaklar və bənzər youtuberlarla dolmuş türk youtube-u üçün çox önəmli və diqqətçəkən, seçilən idi barış özcan videoları. lakin zamanla barış özcan müəyyən bir hekayə anlatma tərzi tapdı və uzun müddət bununla da davam etdi. bu metoda “pisdən yaxşıya” metodu deyək. bu metodla barış, videonun başlarında danışacağı şeylə bağlı məlumat verir, sonra onun bəzi mənfi tərəflərini, əksikliklərini göz önünə gətirirdi. sonrasında isə hər kəsə məlum olan o pozitivliklə videonu tamamlayırdı. “teknoloji bizi ele geçirebilir fakat biz insanlar olarak bir şeyler yapabiliriz.”, “yapay zeka güçlü olabilir fakat insan zekası…” bla bla bla. bu tərz, “pozitiv baxmaq, insana və onun gücünə böyük bir önəm vermək” mənim də düşünərkən istifadə etməyə çalışdığım dəyişkənlər olsalar da, özünü “storyteller” olaraq adlandıran birinin daha fərqli hekayə danışma metodlarından istifadə etməsini gözləyirdim mən.
2. barış özcan və texnologiya
bəzən səyahət videoları, vloglar çəksə də barış özcan kanalının əsas üzü “sanat, tasarım ve teknoloji" videolarıdır. hansı ki, texnologiya tərəfi daha çox diqqətimi çəkir. mövzular arasında əlaqə qurma bacarığı, danışma şəkli təqdirəlayiqdir və daha öncə qarşıma çıxmamış texnolojik mövzulardan bəhs etməsi, o mövzu ilə bağlı araşdırma etmə, mövzunun daha da dərininə enmə həvəsi yarada bilir. amma içəriyə daxil edilən storytelling metodu müəyyən bir kütlənin də bir anda etkilenmesinə və bu videolara başlanğıc videosu, öyrənmə videosu olaraq yox, tanrı tərəfindən göndərilmiş əmirlər toplusu olaraq baxmalarına yol açır.
3. barış özcan və fanlar
bir şeyi fanlarına görə dəyərləndirmək hər nə qədər rasional olmasa da bizim toplum içərisində öz yerimizi bəlli etmək üçün istifadə etdiyimiz metodlardır. “ahh billie eilishi 14 yaşlı bəbələr mi dinləyir? mən dinləməyəcəm.” ya da “lars von trier, intellektual kütlə tərəfindən bəyənilir. mən də lars heyranı olacam.” bunlar bizi müəyyən qruplardan çıxaran və müəyyən qrupların içərisinə daxil edən/etdiyini sandığımız metodlardır və heç də rasional olmayan metodlardır. barış özcanı “barış abimm seni çokk seviyorumm”, “barış abim diyorsa doğrudur” kütləsi səbəbilə izləməmək, “ergenler” dinləyir deyə çox önəmli bir musiqiçini dinləməyib o səsdən özünü məhrum etməyə bənzəyir.
youtuberlik xalı: 9/10
storytelling xalı: 7/10
həyat fəlsəfəsi xalı: 5/10
iyirmili yaşlarının başlarında olan, universiteti yeni bitirmiş 4 gəncin gerçək həyatın problemləri ilə üzləşmələrini göstərən və bir çox insanın içəridəki obrazlarla rahatca empati qura biləcəyi film.
bütün obrazların düşünmə şəkillərini və bir-birləri ilə olan qarşılıqlı əlaqəsini detallı bir şəkildə görə bilməyimiz, rahat bir şəkildə hekayənin içərisinə girə bilməyimizə şərait yaradır.
lacan, heidegger, sartre oxuyaraq dünyanı anlamağa və yorumlamağa çalışan troy.
troyun anlamağa çalışdığı dünyanı bütün optimistliyi ilə dəyişdirməyə çalışan lelaina.
bəzi şeyləri özünə belə etiraf etməkdə çətinlik çəkən və bütün dərdi özü ilə olan sammy və vickienin hekayəsi.
-- 23 yaşıma gəldiyimdə çox önəmli biri olacağımı düşünürdüm.
-- əzizim, 23 yaşında olmalı olduğun tək bir şey var; özün.
mübahisələrdə bir fikri təsdiqləmək ya da rədd etmək üçün istifadə edilən yanlış müddəalara səfsətə adı verilir. (ing. logical fallacy). səfsətələr ilk baxışda doğru fikirlər kimi görünsələr də diqqətlə baxdığımızda içlərindəki məntiqsizlikləri görmək mümkün olur. örnək:
a: bu tv-ni almayaq, x, y, z xüsusiyyətlərinə görə çox zəifdi.
b: necə yəni zəifdi!? hər kəs bu tv-lərdən istifadə edir.
gördüyünüz kimi b, qarşısındaki insanın fikirlərinə diqqət yetirmədən, bu tv-lərin sadəcə çox insan tərəfindən istifadə edildiyi üçün keyfiyyətli olduğunu fikirləşdi. və bununla argumentum ad populum səfsətəsindən istifadə etdi.
səfsətələrə digər örnəklər:
1) fallacy of composition - böyük bir şeyin tək bir parçasının, mütləq o şeyi təmsil edəcəyini düşünməklə bağlı səfsətə
-tanış olduğum bir italyan bir çox mövzuda bilgisiz idi. bu italyanların hamısı cahildi!
2) Fallacy of Irrelevant Purpose - bir şeyi, hədəfləmədiyi bir şey ucbatından tənqid etmək.
- o pis bir yazardı, çünki kitablarında tanrıdan bəhs etmir. (yazarın belə bir məqsədi yoxdu)
3) ad hominem (argument against the man) - ən çox istifadə edilən səfsətələrdən biridir. qarşıdaki insanın mövzu ilə bağlı fikirlərini bir tərəfə atıb onun dini inancına, özünə, başqa mövzu ilə bağlı fikirlərinə söz atmaq.
a: Double-slit experiment-i ilə bağlı bunları düşünürəm. və bu düşüncələrimi x, y, z ilə dəstəkləyirəm
b: sən sus, sənin kimi dindarların belə şeylərdən başı çıxmaz!
(düşüncəyə fikir vermədən qarşındakinı söyməyə başlamaq da bu səfsətəyə daxildir.)
4) Tu Quoque
bir insanın dedikləri və etdikəri uyğun deyil deyə dediklərini rədd etmək.
a: internetdən bu qədər çox istifadə etməyin sağlamlığın üçün zərərlidir
b: özün bütün gün youtube'dasan. (b-nin dediyi şey a-nın dediklərini çürüdmür.)
a: oğlum bu yaşda siqaret çəkməsən yaxşıdı
b: amma sən özün də mənim yaşımda olanda başlamısan!!! (atanın nə etdiyindən asılı olmayaraq erkən yaşda siqaretə başlamaq zərərlidir.)
5) False Dilemma və ya Black And White Fallacy
ortada minlərcə ehtimalın olmasına baxmayaraq qarşıdaki insana 2 ehtimal verib seçim etməsini gözləyirsinizsə bu səfsətədən istifadə edirsiniz.
- dinə inanmırsan? onda əxlaqsızsan ki sən!
- ölkəmizin savaşa girməyini istəmirsən? onda sən ermənisən.
a: mən söz6 sözlüyə qatılıb orda yazar olacam.
b: əgər qatılsan bütün fikrin orda qalacaq və işə zaman ayıra bilməyəcəksən, işdən qovulacaqsan sonra da küçələrdə dilənəcəksən? bunu istəyirsən?
8) appeal to nature - bir şey təbiidirsə, təbiətdə varsa onu doğru saymaq. əgər təbiətdə yoxdursa onu pisləmək.
- antibiotiklər təbii deyil deməli boş-boş şeylərdi bunlar
9) personal incredulity - bir şeyi anlamırsız deyə onu səhv saymaq. -necə olur ki balaca, raket adlı bir şey o qədər məsafəni gedir, həm də içində insan ola-ola. ola bilməz belə şey. ay-a gedmək filan hamısı yalan söhbətdi.
0.1 | atalar və oğulları
0.2 | oğullar və rəqibləri
1.0 | ataya qarşı sevgiyə dönüşməmiş hisslərin, rəqabətə, daimi bir onu keçmə arzusuna və hətta nifrətə çevrilə biləcək olması ()
2.0 | daha barışcıl bir baxış açısı ilə - atanın yaşamına özünün öncəki yaşamı olaraq baxmağın mümkünlüyü və bunun düşünüləndən daha çox ehtimalı özü ilə gətirməsi
2.1 | “saving your father from the belly of the whale”
3.0 | observational learning və atalardan öyrənilənlər
4.0 | dini-mitolojik ata fiqurları
4.1 | "icarus və daedalus" / "oedipus və laius" / "noah və oğulları" (əsasən oğlu ham ilə olan əlaqəsi)
4.2 | nuhun hekayəsində, nuhun oğlu ham-in nuhu çılpaq (bütün zəiflikləri ilə) olaraq görməsi və buna görə atası tərəfindən cəzalandırılması
4.21 | "bir oğulun ən böyük oyanma anı, atasının da ətdən sümükdən bir insan olduğunu anladığı andır.”
5.0 | əsasən oğlanların ataya qarşı "hiss repertuarlarının" çox-çox zəif qalması.
5.1 | ataya qarşı hisslərin(bunlar neqatif olsalar belə) çeşidlənməsinə icazə vermək və bunun üçün çaba sərf etmək.
6 | incil / john 10-30
6.1 | "və ağıllara o sual gələr - bir oğul atasının uzantısından başqa nədir ki?"
7 | collective fatherhood
7.1 | The Changing Role of the Modern Day Father
7.2 | evrimsel atalar və izləri
8 | Kültür içerisindeki ata figürleri ve red pillci manipülasyon
düşünərkən istifadə edirəm:
1) ömer aygün - öfke:
(youtube: )
2) bible - father-son relationships
3) oğuz atay - babama mektup
4) father complex
5) lacan - name of the father
jonathan gottschall-ın the storytelling animal kitabında bəhs etdiyi qavram. homo fictus-u hekayə yaradan, xəyali şeylərdən danışa bilən insan mənasında istifadə edir yazar.
Bildiyiniz kimi insanlar olaraq özümüzü homo sapiens (ağıllı insan) olaraq adlandırırıq. jonathan isə iddia edir ki, insanlığın bu səviyyəyə gəlməsində, ağıllı olması qədər, bəzən bu ağılla heç uzlaşmayan hekayələr uydura bilmə qabiliyyəti də çox önəmli bir rol oynayır. buna görə də insanlığı Homo fictus (fiction, hekayə yarada bilən) adlandırır. bu fikrə görə bizlər min illər boyunca hekayə danışma gücümüzdən istifadə etmişik və bu sayədə bu qədər inkişaf etmişik, aya gedmişik, yüksək səviyyəli texnologiyamız var və s. bəs bu hekayələr tam olaraq necə təsir edib/edir bizlərə?
bu hekayələrə örnək kimi ən son izlədiyiniz filmi götürə bilərsiniz. orada paketlənmiş gözəl bir film, hekayə var və o hekayənin içərisinə daxil olmaq üçün zamanınızı xərcləyirsiniz. amma hekayələri sadəcə almaqla qalmırıq, onları yaradırıq da. məsələn dostunuzla görüşdüyünüz zaman öz həyatlarınızı bir hekayə şəklində təqdim edirsiniz bir-birinizə, başqaları ilə bağlı qeybət edir, hekayələr yaradırsınız və bu hekayələr sizi bir-birinizə yaxınlaşdırır. hekayələrin birləşdirici gücünün ən böyük örnəyinə baxaq: dinlər.
insanların ən çox inandığı dinlərə baxdığınız zaman orada sadəcə rasional bir şəkildə hazırlanmış qaydalar listi yox, müəyyən hekayələr də görəcəksiniz. ölümdən sonrakı həyat, o həyatın içərisindəki obrazlar, orda yaşanılacaq şeylər; hamısı o qədər ətraflı bir şəkildə hazırlanıb ki, bir çoxumuz bu hekayələrin bizi birləşdirməsinə maneə ola bilmirik.
Reklamlardan da örnək verim. Məsələn bir çoxumuz “bizim ürünümüz çox gözəldir. gəlin alın.” deyən bir markanı çox ciddiyə almarıq. Amma bir də coca-cola reklamlarına baxın. Mükəmməl şəkildə yaradılmış hekayələrlə dolu olduğunu görəcəksiniz bu reklamların. “Bu ailə illərdir coca-cola içir və xoşbəxtdirlər, gəl sən də iç və xoşbəxt ol.”
Örnəklər çoxaldıla bilər amma istər a topluluğundaki "b topluluğu filan filan şeyləri edir, onlara yaxınlaşmayaq" hekayəsinin a toplumunu bir yerdə tutma özəlliyindən yola çıxın, istərsə də sözlükdə hekayə halında yazılan entry-lərin məqalə şəklində yazılanlardan daha çox diqqət çəkdiyi örnəyinə. Hamısı ağıllı, sapiens olduğumuz qədər homo fictus da olduğumuza bir işarədir. toplumumuz, kültürümüz və ən önəmlisi həyatlarımız hekayələrin üzərinə qurulub.
mövzu ilə əlaqəli : The storytelling animal: Jonathan Gottschall at TEDx:
(youtube: )
tənqid 1. jonathan-ın homo fictus-u kateqoriyalandırma şəklinin yanlış olduğu fikrindəyəm. fictus-u sapiens-ə bərabər olan, onu əvəzləyən bir çoxluq olaraq qəbul edir amma fikrimcə fictus, sapiens-in alt çoxluğu olmaqdan iləri gedə bilməz. yəni, hekayə danışma gücümüz ağlımızın bir by-product-ından başqa bir şey deyil.
qeyd 1. bu qavramlarla çox yeni tanış olmuşam lakin hekayələrin həyatımıza yerləşmə şəkli və əsasən də həyatlarımızı anlamlı bir hala gətirmək üçün bu həyatları hekayə paketləri halına gətirməyimiz olduqca diqqətimi çəkir. fikri inkişaf etdirə bilsəm yeni bir entry olaraq başlıq altında paylaşacağam.
1.0. digital texnologiyanın geriləməsi və analoq texnologiyanın geri dönməsi ehtimalı. 1.1. 0 və 1-in hər zaman işimizə yaramaması, digital texnologiyanın datanı emal etmək üçün (hər zaman) ən yaxşı üsul olmaması və bizim alternativlərə ehtiyac duymağımız. 1.2.moore qanunu və von neuman bottleneck səbəbi ilə digital kompüterlərin gələcəkdə "efficient" olmamaları ehtimalı. 1.3. ümumi problemlərdən, matrix multiplicationın geniş istifadə edildiyi süni intellekt, neural network ilə əlaqəli problemlərə endiyimiz zaman, analoq texnologiyanın gözlədiyimizdən çox daha işə yarayan olması və digitalı keçməsi. 1.4.future computers will be radically different:
(youtube: )
2.0.no coding required platformalarının bizim texnologiyanı anlaya bilməyimiz adına ən böyük maneələrdən biri olması. 2.1. texnologiyanın köklərinə dair bilgisi olmayan topluluqların texnologiyadan istifadə etməsi. 2.2. texnologiyanın köklərinə dair bilgisi olmayan topluluqların ortaya çıxardığı "texnologiyalar".
qısa müddət öncə istifadə etməyə başladığım, içərisində az bilinən minlərlə film tapa biləcəyiniz platforma. (qiymət: aylıq $8)
mənfi yönləri: platformanı netflix və bənzər platformalarla müqayisə etməyə başladığınız zaman mənfi yönləri ortaya çıxır. filmlər, rejissorlarla bağlı bütün məlumatları əldə edə bilməyinizə baxmayaraq, bu filmlərin çox çox kiçik bir hissəsini mubi üzərindən izləyə bilirsiniz.
müsbət yönləri: bu zamana qədər yüzlərlə film izləməyimə baxmayaraq mubi sayəsində adını belə eşitmədiyim filmləri, rejissorları kəşf ettim. platforma hər gün məşhur olmayan, sənət filmlərini məsləhət olaraq əsas səhifəyə çıxarır. bundan əlavə içərisindəki mubi top 1000, qısa filmlər kimi siyahılar da olduqca diqqətəlayiqdirlər.
bu səbəblərdən izləyərkən böyük bir zövq aldığım və önümüzdəki bir neçə ay daha istifadə edəcəyim bir platformadır.
international philosophy olympiad (ipo), 1993-dən bəri hər il keçirilən, müxtəlif ölkələrdən gələn orta məktəb şagirdlərinin iştirak etdikləri olimpiadalardır. iştirakçılar öncədən təqdim edilmiş 4 mövzudan birini seçir və bu mövzu ilə əlaqəli 4 saat içində fəlsəfi bir məqalə yazmağa çalışırlar. məqalələri dəyərləndirərkən münsiflər heyəti 5 əsas kriteryadan istifadə edir:
i) məqalənin mövzu ilə əlaqəsi
ii) mövzunun fəlsəfi təməlləri
iii) iləri sürülən arqumentlərin dəyəri
iv) arqumentlərin tutarlı olması
v) orijinallıq
məqalələr ingilis, alman, fransız və ya ispan dillərində yazıla bilər ancaq iştirakçı məqaləni yazarkən anadilindən istifadə edə bilməz. yəni, alman bir iştirakçı məqaləsini alman dilində yaza bilməz. bu zamana qədər ən çox birinci almanya, türkiyə, finlandiya və ruminiyadan çıxmışdır.
uzun müddətdir istifadə etdiyim lakin bu gün “rəsmi” bir adının olduğunu öyrəndiyim metod. onlarca saatın xərcləndiyi kodlama prosesi çox vaxt feedback/geri dönüş ala bilmədiyiniz bir proses olduğundan və bu yorucu saatların sonunda proqramdakı səhvləri anlamaq da çox çətinləşdiyindən debugging(xətaları aradan qaldırma) prosesi əzab verici ola bilir.
bu metod da debugging prosesini asanlaşdırmaq üçün, kompüterinizin yanına bir rubber duck və ya başqa bir oyuncaq yerləşdirib çətinlik çəkdiyiniz anlarda prosesi və kodla əlaqəli səhvləri bu oyuncağa başa salmağa çalışmaqla yerinə yetirilir. çox-çox sadə görünsə də kodun içinə sıxışıb qaldığınızda, bir addım geri çəkilərək kodu oyuncaq bir ördəyə başa salmaq problemi həll etmək adına önəmli bir addım ola bilir. *
bir oyunсaqla danışarkən həyatınızı sorğulama ehtimalınız da olduqca yüksəkdir :D
ilk dəfə bu adlandırmadan 1999-cu ildə yayımlanan the pragmatic programmer adlı kitabda bəhs edilmişdir.
yol, səyahət (yolculuk, travel) filmləri əsas qəhrəmanın və ya qəhrəmanların sıradan həyatlarından ayrılaraq dünyanı və ya onun kiçik bir hissəsini gəzdikləri filmlərə deyilir. izlədiklərim arasında ən yaxşıları:
)
